“Je afweer komt als een dolle in actie”
10 vragen aan arts-onderzoeker Kathelijne Groeneveld
Bij een goede weerstand denk je waarschijnlijk aan eindelijk eens een winter doorkomen zonder griep, maar niet zo snel aan het overleven van een ernstig ongeluk. Toch speelt ook dan ons aangeboren immuunsysteem een essentiële rol, ontdekte dr. Kathelijne Groeneveld. “Dankzij mijn onderzoek weten we welke witte bloedlichaampjes een rol spelen bij het infectiegevaar.”
Waarom deed je onderzoek naar het immuunsysteem en ben je nu in opleiding tot kaakchirurg?
“Dat is inderdaad een wat vreemde combinatie. Toen ik klaar was met mijn studie geneeskunde en me kon specialiseren, wist ik wel dat ik chirurg wilde worden, maar nog niet precies in welke richting. Bij de afdeling traumatologie waar ik toen werkte, werd steeds duidelijker dat het immuunsysteem een belangrijke rol speelt bij het herstel na een ongeluk. Dus besloot ik te promoveren op de afweer. Maar, en dat is misschien een beetje gek om te zeggen, in Nederland raken te weinig mensen zwaargewond. Te weinig om voldoende goede data te verzamelen. Ik moest uitwijken naar het buitenland, naar Kaapstad om precies te zijn. Daar is de situatie veel schrijnender. In één Zuid-Afrikaans ziekenhuis verzamel ik in een weekend tijd misschien wel evenveel data als ik in Nederland in een jaar tijd verzamel bij een groot medisch centrum. In Kaapstad ben ik ook door de kaakchirurgie gefascineerd geraakt, omdat je daar veel meer mensen ziet met gezichtsletsel. Hoe je praat, hoe je zoent, hoe je eet: je gezicht is zo bepalend voor wie je bent.”
Verzamelde je in Kaapstad binnen één weekend evenveel data als in Nederland in een jaar tijd?!
“Dat klinkt cru, maar als onderzoeker zijn kwalitatief goede en betrouwbare data een voorwaarde om wetenschappelijk onderzoek te kunnen doen. Voor mijn studie naar het afweersysteem maakt het niet uit of die gegevens uit Zuid-Afrika of Nederland komen.”
Hoe komt het dat in Zuid-Afrika zóveel meer mensen zwaargewond raken?
“In Nederland is de verkeerssituatie door de jaren heen enorm verbeterd. Bovendien zijn de moderne auto’s veel veiliger geworden. Als je nu een ongeluk krijgt, dan zijn de verwondingen minder vaak levensbedreigend. Zuid-Afrika is natuurlijk geen ontwikkelingsland, maar heeft wel wat in te halen. Bovendien is de medische traumahulp in Nederland hoogstaand. Op dat vlak hebben we de laatste tijd enorme stappen gemaakt. Ambulancepersoneel is veel beter toegerust om op de plaats van het ongeluk goede zorg te kunnen verlenen. Je hebt traumahelikopters. En ter plekke wordt direct al een inschatting gemaakt in welke medisch centrum in Nederland je het best geholpen kunt worden. Ziekenhuizen specialiseren zich steeds meer. Dus je komt daar terecht waar je de meeste kans hebt op beterschap.”
Wat heeft dat met jouw onderzoek naar het afweersysteem te maken?
“Er zijn heel wat mensen die met ernstig letsel op de intensive care belanden. In feite hebben ze de eerste slag te pakken: het ongeluk hebben ze overleefd. Maar een aantal van deze mensen komt alsnog te overlijden. Vooral infecties zoals longontsteking eisen slachtoffers. Het vermoeden bestond al dat het immuunsysteem hierin een rol speelt, maar welke dat precies is, dát ben ik gaan onderzoeken. Als je zwaargewond raakt, dan worden allerlei barrières doorbroken, zoals de huid, die bedoeld zijn om ziektekiemen buiten de deur te houden. Je afweer komt daarom na een groot trauma als een dolle in actie.”
“Met name het aangeboren immuunsysteem, waar ik onderzoek naar heb gedaan, speelt hierin een sleutelrol. Die is niet alleen belangrijk om zo veel mogelijk schade te herstellen, maar ook om ontstekingen de kop in te drukken. Bij groot letsel moet er zo ontzettend veel gebeuren dat het afweersysteem eigenlijk binnen een mum van tijd uitgeput is. Je bent door alle goedgetrainde afweercellen heen en je lichaam kan alleen nog maar een beroep doen op heel jonge, waarschijnlijk nog niet helemaal volleerde witte bloedlichaampjes die net uit het beenmerg vrijkomen. Of (te) oude cellen keren terug, die niet helemaal meer goed functioneren. Tegelijkertijd scheiden ook de volwassen afweercellen die al in de bloedbaan zitten ontstekingsbevorderende stoffen uit. Eigenlijk reageert je immuunsysteem dubbelop, te heftig. En dat werkt averechts. In plaats van je te beschermen tegen infecties en herstel te bevorderen, ontstaan juist onnodige ontstekingen en meer weefselschade.”
Is het een soort paniekreactie van de afweer?
“Ik denk dat er iets anders aan de hand is. De patiënten die tegenwoordig in Nederland op de intensive care belanden, zijn dusdanig zwaargewond dat ze het zonder onze moderne geneeskunde niet zouden overleven. Vijftig tot honderd jaar geleden stierf je ter plekke. Dus dan maakte het ook niet echt uit wat dat afweersysteem deed. Ons aangeboren immuunsysteem heeft zich in feite nog niet aan deze nieuwe situatie aangepast, waarin je dus met de juiste zorg wel bepaalde verwondingen kunt overleven. Je zit daarom nu met een uitgeputte afweer, die alles heeft gegeven om je te redden, maar die niets over heeft om je te beschermen tegen nieuwe bedreigingen. En die zijn er legio. Elke bacterie die toevallig voorbijkomt, is in potentie al levensbedreigend. Ongeveer tien tot twintig procent van de mensen die zwaargewond op intensive care belandt, overlijdt een tot twee weken na het ongeval alsnog aan complicaties zoals bloedvergiftiging, longontsteking en orgaanfalen. Hoe beter je die eerste weken na een ongeluk doorkomt, hoe groter je kans om te herstellen en dat is natuurlijke het ultieme doel. Vandaar ook dat we die complicaties zo veel mogelijk willen voorkomen”
Zijn deze kwetsbare mensen dankzij jouw onderzoek nu beter beschermd?
“Het lastige is dat we nog niet weten welke patiënten een grotere kans maken op complicaties. Dankzij mijn onderzoek weten we wel welke witte bloedlichaampjes een rol spelen bij het infectiegevaar. Zo’n ontstekingsreactie kan overigens enorm grillig verlopen. De gezondheidstoestand van mensen op de intensive care kan van uur tot uur, soms van minuut tot minuut, zomaar ineens omslaan. Wat kunnen we doen om het uitgeputte afweersysteem te ondersteunen? Soms kun je het afweersysteem beter afremmen, in andere gevallen moet je het juist aanjagen. Welke mensen het best af zijn met welke aanpak, weten we nog niet.”
We weten dus eigenlijk nog te weinig van ons immuunsysteem?
“We weten al best een hoop, maar er valt nog véél meer te ontdekken. Wij artsen zijn momenteel net als een marionettenspeler die nog niet exact weet wat er gebeurt als hij aan bepaald touwtje trekt. We weten dat het immuunsysteem ongelooflijk belangrijk is voor alle aspecten van je gezondheid. We hebben ook steeds beter in kaart welke afweercellen waar invloed op hebben. De volgende stap is dat we inzicht krijgen in hoe je die afweercellen kunt aansturen. Daar wordt nu volop onderzoek naar gedaan.”
Kun je door je weerstand te verhogen ook de kans vergroten om een zwaar trauma te overleven?
“Het is natuurlijk niet zo dat je met een vitaminepil je kansen vergroot om een ongeluk te overleven. Bovendien, je kunt je er niet op voorbereiden dat je misschien ooit zwaargewond raakt. Maar we zien op de intensive care wel dat mensen met een goede gezondheid een trauma doorgaans beter doorstaan. Een gezond gewicht speelt daarbij een rol, maar ook niet-rokers en mensen met een goede lichamelijke conditie hebben meer kans op beterschap. Als je bijvoorbeeld aan de beademing moet na een ongeluk, dan worden alle spieren die je in die periode niet gebruikt lui en lam. Dat is ook de reden waarom mensen totaal stuk zijn als ze van de beademing komen. Al die spieren moeten weer aan het werk gezet worden en de minste belasting is dan eigenlijk al te veel. Ben je sportief, geen roker en heb je een goed gewicht? Dan heb je een betere basis om op terug te vallen en kun je sneller en makkelijker weer gaan opbouwen dan iemand die een minder gezonde basis heeft.”
Heb je een voorsprong als je van nature een sterke weerstand hebt?
“Zelfs als je gezonde mensen blootstelt aan exact dezelfde prikkels, dan reageren dezelfde afweercellen per persoon verschillend. Dat heeft met erfelijkheid te maken, maar ook bijvoorbeeld met of je een man of vrouw bent. Die immuunreactie is dus behoorlijk individueel bepaald. Daarom krijgt het genetisch profiel ook een steeds belangrijkere rol in de geneeskunde. Steeds meer behandelingen worden toegespitst op dat genetisch profiel, zodat je een medische aanpak krijgt die het beste bij jou past en jou de grootste kans geeft op gezondheid.”
Nu ben je in opleiding tot kaakchirurg. Persoonlijk heb ik traumatische herinneringen aan de kaakchirurg …
“Ja, kaakchirurgen hebben niet de beste reputatie. Dat komt ook doordat mensen niet precies weten wat we doen. Dat is veel meer dan verstandskiezen verwijderen.
Zo helpen we mensen met kanker, kinderen die geboren zijn met een gespleten gehemelte en bij verwondingen aan je hoofd of hals. Maar het allermooiste aan mijn vak is dat ik met relatief kleine behandelingen heel veel voor een ander kan betekenen.”
Dr. Kathelijne Groeneveld is in opleiding tot mond-, kaak- en aangezichtschirurg bij UMC Utrecht. Afgelopen zomer promoveerde ze op de rol die het afweersysteem speelt bij het ontstaan van complicaties nadat mensen ernstig gewond raken.