“Muziek is geen luxe”
Klinisch neuromusicoloog Artur Jaschke vindt dat we muziek vaker als ‘medicijn’ zouden moeten inzetten. Muziek op recept om sneller te kunnen herstellen, als middel om in beweging te komen bij de ziekte van Parkinson of om een gesprek te kunnen voeren bij dementie. “Muziek zet alle delen van je hersenen in beweging.”
Om maar met de deur in huis te vallen: wat is je lievelingslied?
“Haha, dat wordt me wel vaker gevraagd. Dat is afhankelijk van mijn stemming, de dag, het seizoen. Maar er is een nummer dat mijn leven heeft gered toen ik nog wat jonger was: What we have van jazz-muzikant Sean Jones. Dat blijft me raken.”
Is dat de kracht van muziek, dat het je raakt?
“Wel een beetje, ja. Muziek raakt je letterlijk. Het verplaatst zich via geluidsgolven door de ruimte en botst dan tegen je trommelvlies. Een echt lichamelijk contact. De trillingen worden in je oor mechanisch omgezet in elektrische impulsen die via het zenuwstelsel in je brein belanden en daar alle delen van je hersenen in beweging zetten. Alles, echt alles, wordt geactiveerd. Ga maar na: als je verdrietig bent, weet je exact dat lied eruit te pikken waar je nog verdrietiger van wordt. Dat komt doordat je niet alleen muziek hoort, er treden ook allerlei associaties op. Je bouwt tijdens je leven een persoonlijke playlist op met je eigen muziekgeschiedenis. Liedjes van vroeger roepen herinneringen op waaraan emoties gekoppeld zijn en al die delen van je brein activeer je met die ene melodie. Nu we steeds beter met MRI-technieken in de hersenen kunnen kijken, zien we ook dat letterlijk bijna alles in het brein oplicht als je naar muziek luistert.”
Heeft alleen muziek die je prettig vindt een positief effect op je gezondheid?
“Er is vooral veel onderzoek gedaan naar muziek waar mensen graag naar luisteren. Daaruit blijkt bijvoorbeeld dat muziek waar je blij van wordt het herstel na een ingreep kan bespoedigen. Waarschijnlijk komt dat doordat er dan een positieve mindset ontstaat, die ervoor zorgt dat in het brein allerlei stoffen vrijkomen die het lichamelijk herstel helpen. Daardoor ben je mogelijk eerder op de been en sneller het ziekenhuis uit. Of je met muziek die je irritant vindt hetzelfde kunt bereiken, is nog niet onderzocht. We vermoeden dat het effect nul zal zijn, dus ook niet negatief. Ook muziek die je ronduit slecht vindt, prikkelt namelijk je brein en met name het motorische deel. Het liefst wil je die herrie ontvluchten. Maar binnen de muziektherapie werken we vooral met muziek die je aanspreekt. Simpelweg omdat je op die manier makkelijker contact maakt.”
Leent muziek zich voor zelfhulp?
“Jááá, absoluut! Het kalmeert. Het vertraagt je hartslag en verlaagt je bloeddruk. Het vermindert angst. Het is veilig, je hebt geen last van bijwerkingen. Maar de gouden regel is: zorg voor variatie. Als je continu je lievelingslied op repeat zet, heeft dat geen effect meer. Je brein herkent de melodie en reageert minder. Hersenen zijn nu eenmaal van nature lui. Ze springen zuinig om met energie. De kracht van muziek zit hem in de prikkeling van de neuroplasticiteit. Het activeert om nieuwe hersenverbindingen aan te maken. Maar nogmaals, dat gebeurt alleen als je steeds nieuwe muziekstijlen beluistert en andere nummers afspeelt.”
Kun je muziek ook inzetten als medicijn?
“Ik denk dat we allemaal wel onze klachten hebben en die zijn niet altijd te genezen met een leuk lied. Muziek kan wel ontzettend veel voor de kwaliteit van leven betekenen. Zo hebben we via muziek contact gekregen met een zwaar autistisch jongetje dat niet kon praten. Muziek is in staat om omleidingen te creëren in het brein. Daarmee genees je niet van autisme, maar je versterkt andere gebieden, waardoor toch enige communicatie mogelijk is. In zes jaar tijd hebben we dit kind een aantal basale zinnen leren zeggen, zodat hij zelf kan aangeven wat hij prettig vindt. Muziek is als een sleutel waarmee je toegang krijgt tot bepaalde delen van de hersenen die anders voor je gesloten blijven.”
“Daarnaast overstijgt muziek taalbarrières. Als je demente mensen met wie geen gesprek meer mogelijk is, de juiste melodie laat horen, dan activeert dat het brein. Soms kun je dan toch weer contact krijgen. Dat kan ontzettend waardevol zijn. Probeer het gewoon eens als je vader of moeder dement is. Neem muziek mee waar hij of zij vroeger dol op was en zie wat er gebeurt. Muziek verbindt bovendien ook. Zet maar eens een paar muzikanten bij elkaar die allemaal een andere taal spreken. Geef ze een instrument in handen en er ontstaat vanzelf iets wat alle verschillen overstijgt. Muziek raakt ons op zo veel niveaus. En het heeft op ons allemaal een positieve invloed. Bijna iedereen is ook muzikaal. Slechts vijf procent is amuzikaal. Voor hen klinkt een melodie als gerammel van potten en pannen en dan heeft muziek niet of nauwelijks effect.”
Muziek zou ook ingezet kunnen worden bij de ziekte van Parkinson?
“De ziekte van Parkinson gaat doorgaans gepaard met een verminderde beweeglijkheid en trillingen. Dat komt doordat een bepaald hersencentrum minder goed functioneert en via deze weg minder dopamine aangevoerd kan worden. Maar er zijn meerdere manieren om dopamine aan te voeren. Muziek kan een bypass in het brein aanleggen, waardoor gedurende het nummer meer dopamine vrijkomt en patiënten beter kunnen bewegen en soms zelfs weer wat makkelijker kunnen lopen. Het effect duurt zolang de muziek duurt, een paar minuten. Daarna is het redelijk snel klaar. Maar het biedt wel mogelijkheden voor een muziektherapeut om met zo’n patiënt aan de slag te gaan en met behulp van muziek te werken aan nieuwe neurologische verbindingen die de dopamineterugval kunnen opvangen. Dat proces kost nu nog veel tijd. Of we muziek ook preventief kunnen inzetten om te voorkomen dat je snel achteruitgaat wanneer je de ziekte van Parkinson hebt, dát weten we nog niet. Maar we vermoeden dat het met muziek is als met sporten: sport is met name goed om lichamelijk in conditie te blijven, muziek houdt – zeker als je daar jong mee begint – je hersenen in vorm. Zodoende kun je mogelijk allerlei degeneratieve hersenaandoeningen zoals dementie voorkomen. Maar dat vraagt nog om meer onderzoek.”
We moeten dus absoluut niet bezuinigen op muziekonderwijs?
“Nee, dat zou een gemiste kans zijn. We hebben drie jaar lang onderzoek gedaan naar het effect van muziek op de ontwikkeling van kinderen op diverse basisscholen. We verdeelden die kinderen in vier groepen: een groep kreeg muziekles op school, een andere groep privémuziekles, een derde groep deed iets met beeldende kunsten en de laatste groep hield zich aan de standaardlesstof. Opvallend was dat de kinderen die muziekles volgden, beter presteerden op het gebied van uitvoerende taken die met de prefrontale cortex te maken hebben. Dit deel van de hersenen helpt je bij het plannen van werkzaamheden en het maken van beslissingen, het zorgt voor aandacht en focus, het versterkt sociaal gedrag en reguleert emoties. Deze kinderen leverden dankzij muziekles betere prestaties op school. Het maakte daarbij niet uit of ze privéles of muziekonderwijs op school kregen. Dit geeft wel aan dat muziek geen luxe, maar noodzaak is. Door kinderen al jong te leren musiceren, prikkel je het hele brein om meer verbindingen aan te maken en daar heb je je leven lang plezier van. ”
Is leuk samen zingen genoeg of moet je echt een instrument leren bespelen?
“Muziek stimuleert je brein op verschillende niveaus. We onderscheiden twee soorten luisteren: passief luisteren, bijvoorbeeld naar achtergrondgeluid. Je hoort het wel, maar doet er verder weinig mee. Zodra je een nummer herkent, wordt je geheugen geactiveerd. Daaraan worden emoties gekoppeld en zodra je meezingt, schakel je je taalcentrum aan en ook je motorische centrum doet mee. Dan hebben we het over actief luisteren. Als je echter ook nog zelf een instrument leert bespelen, dan vraagt dat nogal wat van het motorische deel in je brein. Als je vervolgens met andere muzikanten gaat spelen, dan moet je ook improviseren. Daarvoor heb je het creatieve deel van je hersenen nodig. Dus om antwoord te geven op je vraag: voor het brein is het het beste als je een instrument leert bespelen en samen musiceert of zingt. ”
Is het normaal om muziek soms ook gewoon irritant te vinden?
“Er zijn mensen met autisme bij wie het kleinste verschil in geluidsfrequentie al voor grote onrust zorgt. Ook bij schizofrenie komt dit voor. Maar ook voor gezonde mensen is het heel normaal dat je van bepaalde muzieksoorten geïrriteerd raakt. De een is daar gevoeliger voor dan de ander. We zijn tegenwoordig ook wel overal en altijd door geluiden omringd en eigenlijk heb je stilte nodig om echt van het effect van muziek te kunnen profiteren. Zoals componist Gustav Mahler zei: ‘Het is de stilte tussen de noten die de muziek maakt.’ Stilte is een voorwaarde om te zorgen dat muziek je hersenen kan prikkelen. Als je altijd door lawaai omringd bent, wordt je brein als het ware doof voor geluid.”
Welke rol zou muziek in de gezondheidszorg moeten krijgen?
“Artsen en andere medici zouden zich meer bewust moeten zijn van de effecten van muziek op de kwaliteit van leven. Als je meer gebruikmaakt van muziek in het ziekenhuis, hoef je misschien minder kalmeringsmiddelen voor te schrijven. Dat scheelt in de kosten, en muziek kent geen nare bijwerkingen. Ook kan muziek het herstel na een operatie bespoedigen. Bij UMC Groningen starten we op de afdeling neonatologie een onderzoek naar wat muziek kan betekenen voor de gezondheid van te vroeggeboren kinderen. We weten dat als een vader of moeder voor zo’n baby zingt, de hartslag omgaat gaat, er meer rust komt in het lichaam en de hersenen actiever worden. Het zou fantastisch zijn als we met muziek nog meer kunnen doen om dit heel kwetsbare leven te beschermen.”
Klinisch neuromusicoloog Artur Jaschke is gespecialiseerd in neurowetenschappen en klinische muziekinterventies. Hij is verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam en aan ArtEZ, hogeschool voor de kunsten.
Meer weten over muziektherapie en de effecten daarvan? miraclesofmusic.nl