Van suikergekte tot glutenhysterie. De laatste jaren ligt er een focus op alles wat we in onze mond stoppen. Je zou bijna vergeten dat niet alleen voeding zijn weerslag heeft op je gezondheid, maar dat er veel meer bij komt kijken. Maar wat? Gezondheid vraagt vooral om een 360-graden-visie, aldus steeds meer artsen en wetenschappers. Niet navelstaren dus, maar je breedstralers aanzetten. Wat is jouw ongezonde blinde vlek?

Er was een tijd dat artsen het effect van voeding op onze gezondheid van tafel veegden. Er was een tijd dat specialisten bijna boos werden als je suggereerde dat er misschien een verband bestond tussen lichaam en geest. Er was een tijd dat iedereen overal mocht roken en dat het niet bepaald ‘cool’ was om te sporten. Wat dat betreft is onze visie op gezondheid in tien, twintig jaar tijd sterk veranderd. Zo was nooit eerder Nederland zo doordrongen van het nut van gezond eten. Desondanks, merkte diabetoloog Hanno Pijl afgelopen januari in een interview met gezondNU op, zijn er nog steeds mensen in Nederland die niet weten wat een paprika is. Dat klinkt onvoorstelbaar. Maar… Uiteindelijk hebben we allemaal wel onze eigen onbekende paprika’s ofwel: blinde vlekken. En dat is precies waar dit artikel over gaat.

Bij TNO is een team van psychologen, gezondheidswetenschappers, biologen en technische experts hard aan het werk geweest om een digitaal programma te ontwikkelen – de 360 graden diagnose – dat onze ongezonde blinde vlekken in kaart brengt. Dat is vooral belangrijk als je chronisch ziek bent, stelt gedragsonderzoeker dr. Wilma Otten, die aan het roer stond van de ontwikkeling van de 360 graden diagnose. “Als je iets acuuts hebt zoals een gebroken been of een ontsteking, dan ga je naar de huisarts of specialist. Die fikst dat en daarmee is het meestal klaar. Maar voor leefstijl gerelateerde ziektes zoals diabetes type 2 ben je vaak levenslang onder behandeling. Terwijl je die behandelaar niet eens zo gek veel ziet. Er komt veel op de schouders van de patiënt zelf terecht,” schetst Otten. “En dat valt niet altijd mee. We weten dat kleine leefstijlaanpassingen van grote invloed kunnen zijn op het verloop van een ziekte zoals diabetes én we weten dat het niet altijd makkelijk is om op eigen houtje een gezonde verandering te maken. Mensen hebben veel behoefte aan coaching en praktische tips. Maar daar is in de gemiddelde huisartsenpraktijk geen geld en geen tijd voor.”

Stress & geldzorgen

Zie hier de spagaat. Veel mensen met een chronische aandoening komen terecht bij de praktijkondersteuner, die in hun ziekte gespecialiseerd is en dient als vraagbaak voor alledaagse en praktische gezondheidsproblemen. Maar die praktijkondersteuner weet niet altijd op welke manier de persoon die tegenover hem zit het beste geholpen is, omdat hij niet over het complete gezondheidsplaatje beschikt. De 360 graden diagnose moet alle medische informatie samenbrengen, waardoor er een completer beeld ontstaat van jouw persoonlijke gezondheid.

Niet alleen leefstijlaspecten zoals roken en bewegen worden hierin meegenomen, maar ook bijvoorbeeld je sociaal economische status. Otten legt uit waarom dat belangrijk is. “Het is eigenlijk simpel. Als je elke maand ontzettend veel moeite moet doen om de eindjes aan elkaar te knopen en misschien niet eens elke dag een warme maaltijd op tafel kunt zetten, dan blijft er weinig energie over om goed voor jezelf te zorgen. Dan gaat alles in die geldzorgen zitten. Je ziekte onder controle krijgen of houden komt dan op een tweede of misschien zelfs op een derde of vierde plek. Als je mensen écht wilt helpen, dan moet je dus weten waar de nood het hoogst is.” En die nood is niet altijd aan de buitenkant zichtbaar.

De 360 graden diagnose onderscheidt vier deelgebieden, stelt Otten. “Uiteraard heb je je lichamelijke gezondheid met meetbare waardes zoals bloeddruk en gewicht. Je sociaal economische status en leefomgeving worden eveneens meegenomen. Spelen er huwelijksproblemen? Word je geslagen, is er veel ruzie thuis, is je kind net van school gestuurd? Voel je je eenzaam? Heb je inkomen via werk? Kun je daarvan rondkomen? Waar woon je, in wat voor een wijk? Hoe is het gesteld met kwaliteit van huisvesting? Daarnaast speelt het psychische aspect een rol. Het is lastig om goed voor jezelf te zorgen als je bijvoorbeeld depressief of angstig bent”, legt Otten uit. “We kunnen aan de hand van een paar eenvoudige vragen, checken of je geestelijke gezondheid een aandachtspunt is. Ook de factor stress moet je niet te onderschatten. We weten bijvoorbeeld dat chronische spanningen effect kunnen hebben op je bloedsuikerspiegel. Dus als je diabetes hebt én je hebt veel stress, dan kan het zaak zijn om te leren hoe je daaraan een gezondere plek kunt geven.”

Stoplichtkleuren

Dat psychische aspect kan overigens ook een enorme krachtbron zijn. Otten: “Je kunt wel chronisch ziek zijn, maar in hoeverre heb je daar last van? Er zijn mensen die zich heel gezond voelen, ondanks dat ze van alles en nog wat mankeren. De vraag die de laatste jaren steeds meer centraal staat in de huisartsenpraktijk is dan ook: hoe goed kan je je leven vormgeven rondom een ziekte?”

Tot slot de laatste pijler van de 360 graden diagnose: gedrag. Daaronder valt alles wat met leefstijl te maken heeft. Dus hoe lang zit je per dag? Sport je? Hoe ziet je eetpatroon eruit? Hoeveel alcohol drink je per dag? Rook je? Eet je veel groente?

Uiteindelijk leveren al die aspecten samen een beeld van je persoonlijke gezondheid op, vat Otten samen. “Die wordt bewust in een cirkel weergegeven, omdat de vier pijlers elkaar onderling elkaar kunnen beïnvloeden. Aan de hand van stoplichtkleuren zie je hoe je er op welk terrein voor staat. Dat berekent het digitale programma. Je hoeft dus niet allerlei uitgebreide voorgesprekken te houden, want je hebt meteen al iets om samen met de praktijkondersteuner over te praten en aan te werken. Er zijn ongetwijfeld zaken die je al goed doet, maar misschien ook een aantal die beter kunnen. Wat is voor jou het belangrijkste om aan te pakken? Wat levert je de grootste winst voor je gezondheid op? En wat zou je willen veranderen? Samen met de praktijkondersteuner beslis je waaraan je wilt gaan werken.”

In première

Vooral dat willen vindt Otten belangrijk. “Maar je moet ook kúnnen veranderen. Kennis en inzicht zijn daarbij belangrijk. En: Niet alles wat beter kan, moet ook (meteen) beter. Een voorbeeld. Natuurlijk is roken niet goed voor je. Maar bij succesvol stoppen is ‘timing’ ook belangrijk. Als je bijvoorbeeld net een geliefde hebt verloren, staat je hoofd daar misschien niet naar. De 360 graden diagnose is niet bedoeld om mensen schuldgevoelens aan te praten of met een beschuldigend vingertje te wijzen. Verre van. Gezondheid is te complex om zomaar één zondebok aan te wijzen. We willen laten zien welke factoren van invloed kunnen zijn op je welzijn en wat je wellicht kunt doen om zo gezond mogelijk blijven.”

“En, niet alles moet in een keer goed. Juist niet! Je formuleert samen met de praktijkondersteuner één concreet doel. En dat doel hoeft niet per se groot te zijn. Liever niet. Houd het klein en haalbaar. Des te groter is de kans op succes.” De succesfactor wordt gezien als de motor die de gezonde verandering aanjaagt. De praktijkondersteuner motiveert en voorziet je van praktisch tips, zodat het makkelijker wordt je doel te behalen. Otten: “Als je bijvoorbeeld meer wilt bewegen en je wilt dat doen met een half uurtje wandelen per dag , dan kijkt de praktijkondersteuner hoe je dat het best kan realiseren. Je stelt samen een plan op, je evalueert hoe het gaat en je krijgt praktische tips. Bijvoorbeeld met adressen van wandelclubs, wandelroutes, tips voor het vinden van wandelmaatjes.” TNO zal ook een app ontwikkelen, waarmee je je vorderingen kunt bijhouden en waarmee je ook feedback kunt krijgen.

Wie nu denkt: dat wil ik ook! Sorry, de 360 graden diagnose beleeft binnenkort zijn primeur in een huisartsenpraktijk in Rotterdam en Leiden én alleen nog voor mensen met diabetes type 2.  Maar in de toekomst hopen we de 360 graden diagnose ook te gaan gebruiken bij longziektes (COPD) en hart- en vaataandoeningen.

Niet overal grip op

Waarom gaat gezondNU dan een heel artikel besteden aan de 360 graden diagnose als nog lang niet iedereen hier gebruik van kan maken? Deze ontwikkeling staat voor meer. Het laat ons zien dat gezondheid door wetenschapers en medici in een steeds breder kader wordt geplaatst. Gezond zijn is niet alleen een kwestie van wel of geen suiker of tarwe eten. Het maakt óók nogal uit in wat voor een nest je geboren bent of wat je inkomen is. Dat kan heel relativerend werken in een tijd, waarin we als individu steeds meer verantwoordelijk worden gehouden voor onze eigen gezondheid. Nee, je hebt niet overal grip op! En dus ben je ook niet ‘schuldig’ als je ziek wordt.

Ben jij al ‘360 graden-gezond’?

Gezond leven is geen avocado of quinoa. Uiteraard is voeding belangrijk, maar gezond leven is geen voeding, vinden wij als gezondNU. Een gezonde leefstijl raakt alle laagjes van je leven. Iedereen heeft daarin zijn eigen aandachtsgebieden. Soms liggen die inderdaad in de voedingssfeer,  maar de ander zal meer gezondheidswinst boeken als hij beter met stress leert omgaan of een betere conditie krijgt. Waar kan jij het best je aandacht op vestigen? Met de gezondNU-checklist (zie hieronder) kun je misschien je eigen blinde vlek op te sporen. Maar bovenal willen we met deze lijst laten zien welke aspecten, behalve voeding, nog meer je gezondheid raken. Wordt gezondheid dan niet veel te complex, hoor ik je vragen. Niet per se! Vaak is er maar iets kleins nodig om die vicieuze cirkel te doorbreken. Klein, dichtbij en soms zo voor de hand liggend dat je er misschien niet eens aan denkt. Het is een kwestie van doen om te ontdekken wat voor jou de meest belangrijke, succesvolle verandering kan zijn.

100% non-food

gezondNU’s check-list

• Ga elke dag lekker naar buiten
• Durf je eigen koers te varen
• Knuffelen elke dag
• Leer beter om te gaan met stress
• Wees gulzig met complimenten geven
• Draag jouw steentje bij aan minder milieuvervuiling
• Zorg elke dag voor beweging
• Flos en zorg goed voor je tandvlees
• Blijf leren!
• Driekwartier werken = een kwartier pauze
• Zorg voor voldoende frisse lucht in huis (ventilatie en ramen open)
• Gezond is ook, in een liefdevolle relatie zitten
• Kies als je kunt voor een fijne buurt
• Pak schimmels in huis aan
• Bescherm je huid tegen zonnebrand
• Pak piekeren aan
• Geef borstvoeding als je kunt en er plezier in hebt
• Doe iets aardigs voor een ander (vrijwilligerswerk)
• Groen ontspant; zorg voor planten in huis
• Tuinieren doet veel mensen goed – handen in de aarde
• Doe als je kunt boodschappen op je fiets
• Zorg voor zingeving
• Geef liefde en aandacht aan je kinderen
• Luisteren naar je lichaam
• Haal goed adem, naar je buik toe
• Na elke 20 minuten beeldschermwerk, 20 seconden voor je uit staren.

Ook gezond: lezen en schrijven

Bijna dertig procent van de Nederlanders ouder dan zestien jaar heeft moeite met lezen en schrijven. En dat heeft, volgens Stichting Lezen en Schrijven, een direct effect op de gezondheid. Het maakt het moeilijker om informatie over je gezondheid te begrijpen en in de praktijk toe te passen. Onderzoek laat zien dat mensen die laaggeletterd zijn vaker roken, meer kampen met depressies, minder bewegen, vaker overgewicht hebben en dat er bij deze groep meer complicaties optreden als ze diabetes hebben. Maar het mooie is dat als deze mensen een taalcursus van vijf maanden volgen, ze niet alleen beter worden in taal (70 procent), maar dat ze zich lichamelijk ook beter (39 procent) en geestelijk lekkerder in hun vel zitten (53 procent).

Ook gezond: knuffelen

Dat knuffelen gezond is al jaren bekend. Niet alleen zorgt een liefdevolle aanraking voor de productie van oxytocine; het hormoon dat ontspant, de bloeddruk verlaagt en waarvan je vrolijk en vriendelijk wordt. Knuffelen, zeker bij baby’s, is van levensbelang voor een goede hechting. Dat is weer belangrijk om met vertrouwen in jezelf en de wereld om je heen in het leven te staan. Sinds kort zijn er echter aanwijzingen dat knuffelen ook je DNA verandert. Wetenschappers hebben zo’n vijf jaar geleden aan ruim driehonderd kersverse moeders gevraagd of zij in de eerste weken na de geboorte van hun kind een dagboek wilden bijhouden, waarin ze noteerden hoe het contact met hun baby verliep. Moeders die veel of juist weinig lichamelijk contact hadden met de zuigeling, werd onlangs gevraagd om een DNA-staal van hun zoon of dochter. Dat leverde genetisch materiaal van 94 kleuters op. Wetenschappers ontdekten dat kinderen die als baby veel geknuffeld werden, genetisch verschilden van kinderen die het met weinig lichaamscontact moesten stellen. De verschillen kunnen van invloed zijn op het immuunsysteem en de stofwisseling.

Ook gezond: de lucht

Af en toe je huis lekker laten luchten (ramen open!) en zorgen voor een goede ventilatie is ontzettend belangrijk voor je gezondheid. Maar dat alleen is niet genoeg. 169 longartsen maken zich grote zorgen over luchtkwaliteit in Nederland. Zij zien bijvoorbeeld steeds vaker longkanker ontstaan bij met name vrouwen die niet roken. Ze leggen daarbij een directe link met verontreiniging. Denk bijvoorbeeld aan fijnstof. De slechte luchtkwaliteit kwam al in 2015 in het nieuws. Het RIVM becijferde toen dat de luchtvervuiling in Nederland ervoor zorgt dat op jaarbasis 1200 mensen in Nederland longkanker ontwikkelen en dat bijna 7000 Nederlanders chronische bronchitis krijgen. Gemiddeld sterven Nederlanders dertien maanden eerder door luchtvervuiling. Een slechte luchtkwaliteit wordt niet alleen veroorzaakt door milieuverontreiniging, maar ook in je eigen huis is de luchtkwaliteit vaak niet zo best vanwege gebrek aan ventilatie en steeds beter geïsoleerde woningen. Dat levert niet alleen longproblemen en allergie op, maar ook concentratiestoornissen, hoofdpijn en vermoeidheid.

Ook gezond: welvaart

Ja, Nederland doet het goed, luidde onlangs de conclusie van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). We hebben het financieel steeds beter als je het vergelijkt met de jaren negentig. We bewegen meer. We zijn beter opgeleid. We worden ouder. Tegelijkertijd signaleert het Planbureau dat de kloof tussen arm en rijk groter wordt en die kloof staat steeds vaker gelijk tussen gezond en ongezond. Des te schrijnender is dat Kinderombudsman Margrite Klaverboer onlangs vaststelde dat 378.000 kinderen in Nederland in armoede leven. Dat is één op de negen kinderen! Ze missen daardoor de gezonde basis, die eigenlijk ieder kind verdient. Zo spelen er vaak veel verschillende problemen in deze gezinnen. Denk aan scheidingen, ziektes, werkeloosheid, stress, schulden, een onveilige buurt. Al die problemen versterken elkaar. Dat zorgt ervoor dat kinderen die opgroeien in armoede veelal op jonge leeftijd al continue gestrest zijn. Dat is funest voor de gezondheid én je ontwikkeling. Want als je je altijd maar zorgen maakt, is het lastig om je op je schoolwerk te concentreren. Dat verklaart ook waarom deze kinderen vaak minder goed mee kunnen op school. Hoop dat het later beter wordt, hebben deze kinderen veelal niet. Ze krijgen van huis uit niet mee dat je zelf invloed kunt uitoefenen op je toekomst. Als je aan het overleven bent, dan kijk je immers niet vooruit. Nog een ander ongezond element: ouders die in de problemen zitten, hebben vaker een kort lontje en hanteren meer dan gemiddeld een harde opvoeding. Waardoor je die gezonde knuffel, liefde en aandacht nogal eens moet missen. Sterker nog, er zijn gezinnen waar kinderen iets fundamenteels als een warme maaltijd moeten missen.

Ook gezond: buitenspelen

De opbouw van gezonde botten en sterke spieren vindt vooral plaats in de kindertijd. Vandaar dat het zo goed is als kinderen sporten en misschien nog wel belangrijker; buiten spelen. Als je eenmaal sterke spieren hebt en die op latere leeftijd ook behoudt, voorspelt dat heel wat over je herstellend vermogen na een operatie of ongeluk. Maar er zijn meer redenen om kinderen naar buiten te sturen. Buiten spelen is namelijk goed voor je ogen, stelt Caroline Klaver, hoogleraar epidemiologie en genetica van oogziekten aan het Erasmus MC. Zij waarschuwt voor een wereldwijde toename van bijziendheid. Van de zestigers is nu één op vier bijziend. Bij veertigers ligt dat aantal op één van de drie en van de twintigers is maar liefst de helft bijziend. Klaver ziet een verband tussen de toename van bijziendheid en het toenemende gebruik van beeldschermen. Het kinderoog heeft zonlicht nodig om zich optimaal te kunnen ontwikkelen. Buiten spelen dus!  Verder is het belangrijk dat kinderen (en in mindere mate volwassenen) regelmatig een korte pauze inlassen als ze lezen of naar beeldschermen turen. Twintig minuten dichtbij kijken moet je afwisselen met twintig seconden ver weg kijken, is de vuistregel. Bijziendheid ontstaat veelal in de kindertijd. Overigens is een beetje bijziend niet zo heel erg. Maar wie -6 of meer heeft loopt het risico om later slechtziend te worden.

Deskundige

• Sociaal psycholoog dr. Wilma Otten werkt als gedragsonderzoeker bij TNO