Je leeft je leven. Je zorgt, je werkt, je sport, je gaat met vakantie en dan: een heftige diagnose als borstkanker of diabetes. De impact van een ziekte is groot, zowel geestelijk als lichamelijk. Hoe hou je dan grip op je leven? “Mensen zijn veel weerbaarder dan ze vaak denken”, stelt medisch psycholoog Ad Kaptein.
Ongeveer drie miljoen Nederlanders hebben één of meer chronische ziekten, vertelt de website van het Nationaal Kompas Volksgezondheid. Wanneer je hoort dat je ernstig ziek bent, zorgt dat vaak voor een schokreactie. Deze reactie is soms zo erg dat het leidt tot ontkenning of depressieve gevoelens. Is het dan verstandig om een psycholoog in de arm te nemen?
“Nee”, zegt medisch psycholoog Ad Kaptein. Volgens hem moeten we vooral niet iedereen naar de (medisch) psycholoog sturen en al helemaal niet gaan medicaliseren of psychologiseren. “Mensen zijn gelukkig heel weerbaar en veerkrachtig. Zelfs bij de grootste ellende krabbelt het merendeel daar – met moeite en tegenslagen weliswaar – weer uit.”
Kusje erop
Deze veerkracht die veel mensen bezitten, zit in ons gebakken. Hoe je omgaat met problemen, wordt ook wel copinggedrag genoemd. Kaptein: “Mensen hebben van hun ouders, vooral van hun moeder, geleerd hoe ze om moeten gaan met problemen. Zij zijn het voorbeeld. Zegt een moeder ‘Kusje erop, verbandje erom en weer lekker gaan fietsen’ als een kind van de fiets valt? Of ‘Oh wat vreselijk, kom maar snel naar binnen’? Dat is nogal een verschil.”
Hoe je reageert op tegenslag blijft gedurende je leven vrij stabiel en komt naar voren bij kleine en grote problemen. “Je gedrag tijdens een ziekte lijkt op het gedrag als je bijvoorbeeld een lekke band hebt. Sommige mensen gaan huilen, anderen gaan met de fiets gooien of bellen iemand voor hulp.”
“Deze verschillende manieren van omgaan met problemen zie je ook bij mensen die ernstig ziek zijn. En meestal zijn ze heel sterk. Bij vrouwen met borstkanker zie je dat ook. Ook al denken ze in het begin dat het een groot drama is om hun borst te verliezen, nooit meer seks te kunnen hebben of zelfs zelfdoding te overwegen, na verloop van tijd staan ze toch nog sterk overeind.”
Zelfzorg
De manier waarop je met problemen omgaat, kan gevolgen hebben op het verloop van je ziekte. “Er zijn vrij veel studies gedaan bij mensen met diabetes en vrouwen met borstkanker, waaruit blijkt dat het psychologische antwoord dat je geeft goed voorspelt hoe het je op termijn vergaat. De ideeën die je hebt over de ziekte bepalen hoe je omgaat met medicatie, behandelingen en opvattingen over medicatie. Deze ideeën worden gevormd door bijvoorbeeld televisie, bladen en ziekenhuizen.”
Het is heel belangrijk dat iemand voor zichzelf blijft zorgen en leert om te gaan met de ziekte. “Het kan mensen op het rechte pad houden”, weet Kaptein. “Mensen kunnen vaardigheden leren en afleren om met een ziekte om te gaan. Neem diabetes. Je kunt niet zoals anderen twee gebakjes eten op een verjaardag. Je zult moeten leren om sociaal sterk in je schoenen te staan om dat tweede gebakje te kunnen afslaan. Maar ook communiceren met artsen en je omgeving is een vaardigheid die je kunt leren.”
Kennis pompen
Als je te horen krijgt dat je ziek bent, probeer je vaak zo veel mogelijk informatie te vergaren. Van je arts krijg je ook vaak brochures mee, zodat je je kunt inlezen in je ziekte. Volgens Kaptein ligt het accent te veel op het overbrengen van kennis. “Er is geen verband tussen kennis en gedrag. Rokers weten beter dan niet-rokers hoe slecht roken is. Toch blijven ze roken.” Datzelfde blijkt ook uit recent onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen over mensen met overgewicht. Dikke mensen wijzen op hun eigen verantwoordelijkheid heeft een averechts effect. De aangesprokene zal dan juist kiezen voor een extra stukje taart.
“Patiënten worden volgepompt met kennis, terwijl het gaat om het (af)leren van zelfmanagementvaardigheden.”
Het leren van die zelfmanagementvaardigheden is iets dat expertpatiënten goed kunnen. Dit zijn patiënten die zijn aangesloten bij een vereniging of stichting en uit ervaring andere patiënten dingen kunnen leren. “Die gaan niet vertellen wat het effect van insuline op je nieren is, maar die helpen je om de ziekte in te passen in je dagelijks bestaan.”
Samen lachen, samen huilen
Door onze veerkracht en weerbaarheid kunnen we dus veel problemen zelf aan. Ook al denken we daar op het moment van een diagnose vaak anders over. Kaptein: “Het is veel gezonder om het zelf op te lossen dan om naar een psycholoog te rennen. De problematiek is meestal op termijn oplosbaar door erover te praten, te huilen of te schrijven.”
Je sociale omgeving – partner, kinderen, familie, vrienden – zijn cruciaal tijdens een ziekte, ook al is het ook voor hen een belastend proces. Of zoals Kaptein het verwoordt: “Ziek zijn doe je niet alleen.”
Toch kan er ook ellende ontstaan tussen partners als één van beide ziek wordt. Sommige partners kunnen niet meer praten over alledaagse dingen of vervreemden van elkaar. Kaptein: “Vooral mannen hebben er een handje van om het op zijn beloop te laten. Die geven vaak veel te weinig steun.” Op zo’n moment kan het goed zijn om hulp in te schakelen. Een psycholoog kan bijvoorbeeld partners leren hoe ze conflicten kunnen voorkomen en hoe ze de ziekte inbouwen in het dagelijks bestaan, bijvoorbeeld door per dag niet meer dan een halfuur over de ziekte te praten. Dat voorkomt dat de zieke zijn ziekte wordt, dat er niets anders is dan ziek zijn. “Maar,” voegt Kaptein snel toe, “ook dan gaat het maar om een klein aantal sessies.”
Tips
Dit helpt je leren omgaan met je ziekte
- Het werkt vaak heel goed om te schrijven, boetseren, tekenen over de ziekte en de plek die ze inneemt in je leven.
- Maak een ‘bucket list’. Schrijf alles op wat je (nog) wilt doen in je leven en voer je plannen ook echt uit. Het kunnen kleine dingen en grote uitdagingen zijn, alles mag.
- Het is belangrijk om goed contact te hebben met de arts. Soms vertelt een arts meer als je een onwetende houding aanneemt. Lukt het communiceren niet? Vraag iemand om mee te gaan, of vraag om een andere arts.
- Blijf actief bijdragen aan je herstel, hoe klein die bijdrage ook is.
Oefening
Een behandeling of operatie kan zorgen voor een verstoring van bepaalde lichaamsfuncties of een blijvende lichaamsverandering. Schrijf op welke beperkingen je ondervond toen je ziek werd. Word je bewust dat je daarom de operatie bent ondergaan en dat het oude lichaam nu niet meer bruikbaar is. Confronteer jezelf met deze verandering door het veranderde lichaamsdeel aan te raken. Sluit je ogen en concentreer je. Hoe voelt die plek? Wees dankbaar dat je er ondanks alles nog bent. Schrijf vervolgens alle dingen op die je nog steeds kunt doen.
[bron: Bewust patiënt zijn, Barbara Bezemer]
3x praten, lachen, huilen
- Blijf open en op een volwassen manier met je omgeving praten. Ook voor hen is het een moeilijke tijd.
- Kwets je mensen door je geestelijke pijn of vermoeidheid? Dat is helemaal niet gek, maar bied hiervoor wel je excuses aan. Het is goed om in deze periode je fouten te (h)erkennen.
- Stel jezelf de vraag: is dit gedrag een effectieve manier om met de situatie om te gaan?
Deskundige:
Ad Kaptein is medisch psycholoog en werkzaam aan het Leids Universitair Medisch Centrum, sectie Medische Psychologie. Hij doet onderzoek naar psychosociale aspecten van chronische aandoeningen aan de luchtwegen.