Als je iets ziet dat je niet bevalt, kun je je ogen dichtdoen. Bij geluid gaat dat niet. Je kunt het niet uitbannen. Het is er altijd. Overal. Wat doet dat met ons? Wanneer wordt geluid geluidsoverlast? En bestaat er zoiets als de helende kracht van stilte?

Ik werk vanuit huis, maar sinds er in mijn straat wordt verbouwd, komt er amper nog iets uit mijn handen. Het geboor van de stratenmakers en het geblèr uit hun gettoblasters valt niet te negeren. Wat een verschil met vorige week toen ik op de Wadden was. De rust en de stilte op de eilanden werkten inspirerend.
Maar wacht eens … Op de Wadden was het ook niet volledig stil. Daar hoor je alleen ándere geluiden dan in de stad: de wind door het duingras en de zee die het strand op rolt. Blijkbaar heeft het ene geluid een ander effect op ons dan het andere. Hoe zit dat?

Reptielenbrein

“Onze hersenen zijn de hele dag bezig met het registreren van geluid”, zegt dr. Tjeerd Andringa. Hij is verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen en doet onderzoek naar de perceptie van geluid. “Gelukkig doen we dat onbewust, anders zouden we helemaal gek worden. Geluid is er namelijk áltijd.”
Die continue registratie heeft een doel, zegt hij: “Onze hersenen controleren of we ons in een veilige omgeving of situatie bevinden. Onder in onze hersenstam, in ons reptielenbrein, dat al honderden miljoenen jaren meegaat, wordt het geluid geanalyseerd: is het hier veilig of niet? Kunnen we ontspannen of moeten we in actie komen? Als je niet veilig bent, móét je iets met je situatie, je wordt dus onbewust gedwongen. Als je wél veilig bent, ben je vrij om zelf te bepalen waar je je aandacht op richt, bijvoorbeeld het schrijven van je artikel. Natuurlijke geluiden herkent het reptielenbrein van oudsher als veilig. In tegenstelling tot mechanische geluiden en industriële geluiden die pas vrij recent ontstonden. Vandaar dat jij je fijn voelt op de Wadden: de zee, de wind, zingende vogels … Dat zijn geluiden die je onbewust een veilig gevoel geven en waarbij je dus kunt ontspannen.”

Gevaar!

Als de bouwvakkers zijn verdwenen en de rust eindelijk is weergekeerd, scheurt er een motor door de straat. En nog eens. En nog eens. Iedere keer schrik ik me rot. “Je bloeddruk stijgt, je krijgt een stoot adrenaline, je hartslag gaat omhoog”, zegt dr. Kirsten van den Bosch. Zij promoveerde vorig jaar aan de Rijksuniversiteit Groningen en houdt zich bezig met de invloed die geluid op ons kan hebben. “Dat is hoe wij reageren wanneer het reptielenbrein doorgeeft dat het niet veilig is. Het roept: ‘Gevaar!’ en brengt je lichaam in opperste staat van paraatheid. Je moet je immers uit de voeten kunnen maken.”
Als je voortdurend wordt blootgesteld aan dit soort geluiden en daar ook voortdurend stress van ervaart, kan dat grote invloed hebben op je gezondheid. Van den Bosch: “De World Health Organisation stelde een paar jaar geleden dat alleen al door verkeersgeluid in West-Europa één miljoen gezonde levensjaren per jaar verloren gaan. Mensen die veel geluidshinder ondervinden, hebben een grotere kans op hart- en vaatziekten, zijn vaker geïrriteerd en slapen ook slechter.”

Helend effect

Als geluidshinder zo’n negatief effect heeft, kan stilte dan helend werken? Volgens verschillende wetenschappelijke onderzoeken wel. In een onderzoek dat werd gepubliceerd in het tijdschrift Brain Structure & Function werden de effecten van verschillende soorten lawaai en periodes van stilte op proefmuizen gemeten. De stille periodes waren eigenlijk bedoeld ter controle, maar er deed zich een verrassende ontwikkeling voor: wanneer de muizen werden blootgesteld aan twee uur stilte per dag, groeiden nieuwe cellen in de regio van de hippocampus in de muizenhersenen. De hippocampus is vooral betrokken bij het geheugen, emotie en leren. In het tijdschrift Heart toonde een andere studie aan dat slechts twee minuten stilte de bloeddruk en de bloedcirculatie in de hersenen op een positieve manier beïnvloedt.
Ook Van den Bosch zegt dat stilte helend kan zijn. “Akoestische stilte bestaat eigenlijk niet, omdat er altijd wel iets te horen is, al is het maar het ruisen van de wind of het kloppen van je eigen hart. Maar de afwezigheid van storende geluiden heeft zeker een helend effect. Uit mijn onderzoek bij mensen met een ernstig verstandelijke beperking, mensen die dus geen invloed kunnen uitoefenen op hun omgeving, ook al zegt het reptielenbrein dat het onveilig is, blijkt dat ongewenste, maar heel normale geluiden stress op kunnen leveren. Dit leidt tot probleemgedrag: bijvoorbeeld heen en weer wiegen of herhaaldelijk tegen het hoofd slaan. Zodra de begeleiding zich bewust werd van het effect van geluid en daar rekening mee hield – bijvoorbeeld door af en toe de radio uit te doen of niet pal achter iemands stoel te stofzuigen – had dat direct effect op de stemming en het welzijn van de bewoners.”
“Mensen herstellen beter in een groene en akoestisch rustige omgeving”, zegt Andringa. “Niet voor niets werden sanatoria vroeger in dat soort omgevingen gebouwd. Uit onderzoek in de jaren tachtig bleek dat patiënten die uitzicht hadden op een blinde muur veel langzamer herstelden dan mensen die uitzicht hadden op een tuin of een bos. Dat geldt ook voor natuurlijk geluid. Het werkt bovendien op elkaar in: mensen die geluidsoverlast ervaren van bijvoorbeeld een snelweg, hebben daar minder last van wanneer ze in een groene omgeving wonen.”

Baarmoeder

Het gekke is: terwijl ik door het geluid van die motor die voorbij komt scheuren iedere keer boven op de kast zit, valt het geluid mijn vriend nauwelijks op. Hoe kan dat? Ben ik gevoeliger voor geluid? Of komt het doordat hij opgroeide in de stad en ik niet? “Het kan allebei een rol spelen”, zegt Andringa. “Mijn echtgenote slaapt altijd met oordoppen. Dat vindt ze prettig, want anders wordt ze soms wakker. Ikzelf heb ze niet nodig, ik slaap overal doorheen. Behalve door het geluid van een mug. Daar ben ik specialist in geworden.”
“Welke betekenis geluid voor je heeft, verschilt van persoon tot persoon. Door onze zintuigen leren we de wereld kennen en geven we betekenis aan die wereld. In de baarmoeder leren we al geluiden kennen die we met veiligheid associëren. De intonatie van je moedertaal bijvoorbeeld. Die associeer je op latere leeftijd nog steeds met ‘thuis’, de plek waar het veilig is. Als jij van kinds af aan bij de Formule 1 op de tribune had gezeten, had je het geluid van die motor waarschijnlijk nu niet geassocieerd met onveiligheid.”

Associaties

Eén ding is zeker: zodra je een geluid hoort en het stoort je, is de kans groot dat je het niet kunt negeren. Dat komt volgens Andringa doordat we negatieve emoties aan de geluidsbron koppelen. “Telkens wanneer jij die motor hoort, speelt die negatieve emotie op en wordt de irritatie groter. Daardoor word je steeds alerter en beter in het detecteren van de geluidsbron. Met andere woorden: je wordt een expert in het detecteren van geluid dat je niet wilt horen. Sterker nog: je brein gaat onbewust controleren of de bron er wel of niet is. Dus zelfs als die motor níét door de straat scheurt, ben je ermee bezig. Dat zie je vaak bij mensen die in de buurt wonen van een festivalterrein: de verwachting van het geluid is al heel storend. Op die manier kan de angst voor geluid je leven gaan overheersen.”
Of het af te leren valt? Waarschijnlijk wel, zegt Andringa. “Emoties spelen een grote rol. Als je die kunt loskoppelen, heb je er minder last van. Voor zover ik weet bestaat er echter nog geen therapie voor. Wél zijn er noise-cancelling headphones en meditatie-apps met natuurgeluiden. En behoefte aan stilte en rust is natuurlijk ook een prima excuus om wat vaker de boot naar de Wadden te nemen.”

Misofonie

Er zijn mensen voor wie geluid echt een onoverkomelijk probleem is: mensen met misofonie. Bij misofonie, letterlijk ‘geluidshaat’, is sprake van een extreme fixatie op menselijke geluiden zoals slikken, kauwen of gapen. Het gaat verder dan ergernis. Misofonie is een neurologische aandoening waarbij specifieke geluiden extreme gevoelens van woede, walging of haat opwekken. “Misofonie kan je leven enorm beïnvloeden”, zegt Nienke Vulink, psychiater op de afdeling Compulsieve en Impulsieve Stoornissen van het Academisch Medisch Centrum (AMC) van de Universiteit van Amsterdam. “Ik ken verhalen van mensen die bepaalde plekken of situaties mijden, mensen die bijvoorbeeld nooit samen met anderen kunnen eten. Dat kan je eenzaam maken.”
Misofonie is pas sinds kort onderwerp van onderzoek. Het AMC is de eerste plek ter wereld waar ze niet alleen onderzoek doen naar misofonie, maar ook een speciale polikliniek zijn gestart. In de afgelopen twee jaar behandelden ze zo’n zevenhonderd patiënten. Vulink: “De therapie werkt onder andere met aandachtstraining en met het verleggen van associaties. Een voorbeeld: veel mensen met misofonie kunnen niet tegen het geluid van iemand die een appel eet. Wanneer je bij dat geluid denkt aan iemand die over een grindpad loopt, haal je een deel van de negatieve emotie weg en verleg je je aandacht. Een groot deel van de patiënten komt op deze manier van hun klachten af of weet ze te verminderen.”

Meer weten:
Weten of je misofonie hebt? Doe de test: verenigingmisofonie.nl/misofonietest

Deskundigen:

• Dr. Tjeerd Andringa is soundscape-onderzoeker en onderzoekt onder andere hoe de (geluids)omgeving bijdraagt aan kwaliteit van leven in de langdurige zorg.
• Dr. Kirsten van den Bosch promoveerde op haar onderzoek naar het effect van geluid bij mensen met verstandelijke beperkingen. Ze heeft een eigen bedrijf: SoundAppraisal.
• Dr. Nienke Vulink is psychiater op de afdeling Compulsieve en Impulsieve Stoornissen van het Academisch Medisch Centrum (AMC) van de Universiteit van Amsterdam.