Bacteriën? Bah! Je wordt er ziek van, ze hebben te maken met viezigheid én zeker nu – in de snottermaand februari – ben je ze liever kwijt dan rijk. Toch? Jarenlang hebben bacteriën in een slecht daglicht gestaan, maar daar komt zachtjesaan verandering in. Voorman van bacterieminnend Nederland is microbioloog prof. Remco Kort. “We zijn als Columbus die net voet aan land heeft gezet in Amerika.”

Als je op een donkere, heldere winternacht naar boven kijkt, zie je een oneindigheid aan sterren. Ken je dat gevoel van nietigheid dat je dan zomaar kan overspoelen? Zouden de bacteriën in ons lijf zich net zo voelen? Misschien wel. Zoals wij met zijn zeven miljard de aarde bevolken, zo bevolken een honderd biljoen microben ons lichaam, beschrijft microbioloog prof. Remco Kort in zijn boek De microbemens.
Onder microben wordt al het leven verstaan dat we niet met het blote oog kunnen zien. Bacteriën zijn de bekendste, maar ook schimmels en gisten vallen eronder. Al dat onzichtbare leven gebruikt ons lichaam als een planeet. Er worden steden gebouwd, er wordt gegeten, voor ‘nageslacht’ gezorgd en soms zelfs sociaal gedaan net als in de echte mensenwereld. In ruil voor onze onbewuste gastvrijheid krijgen we bescherming terug. Zo maken bacteriën bijvoorbeeld vitaminen aan in onze darmen en schakelen ze ziekteverwekkers uit. In hoeverre kun je je gezondheid versterken met microben of concreter nog: zijn bacteriën de medicijnen van de toekomst? Een interview met Remco Kort.

Is de hele menselijke microbencultuur al in kaart gebracht?

“Nee! Elke dag komen er nieuwe ontdekkingen bij. We zijn als Columbus die net voet aan land heeft gezet in Amerika. Tot voor kort hadden wij microbiologen alleen beschikking over kweekmethoden om bacteriën te classificeren. En niet alle bacteriën laten zich even eenvoudig kweken. Sommige groeien onder zeer specifieke omstandigheden, bijvoorbeeld zonder zuurstof of onder extreem lage temperaturen. Andere hebben nauwelijks voeding nodig. Technisch is dat een extra uitdaging. Tegenwoordig kunnen we aan de hand van DNA bacteriën classificeren. Daardoor is er een wereld opengegaan.”

Wat moet ik me voorstellen bij al die microben op mijn lijf?

“Je bent in feite een wandelend ecosysteem. Er leven verschillende bacteriestammen op en in een mensenlichaam. Die organismen zijn continu in beweging. Ze communiceren onderling via signaalstoffen en doen aan oorlogsvoering met biologische wapens. Het is af en toe echt een stammenstrijd net als in de mensenwereld.”

Ziet jouw bacteriesamenstelling er heel anders uit dan de mijne?

“Nou en of! Iedereen heeft zijn eigen, hoogstpersoonlijke microbensamenleving die exclusief op je DNA is afgestemd. Als die match er niet is, worden bacteriën meteen uit je lichaam gekukeld. Ze krijgen geen voet aan de grond. Althans, niet blijvend. De menselijke microbensamenstelling is even uniek als een vingerafdruk. Als je aan de hand van een staaltje ontlasting het microbenlandschap in kaart brengt, vind je er geen twee die exact hetzelfde zijn. Bacteriën die voor mij gunstig kunnen zijn, zijn dat voor jou misschien helemaal niet.”
“Behalve je DNA beïnvloedt ook je leefstijl – wat je eet, waar je woont, hoe je leeft – de samenstelling van je microben. Tijdens fysiek contact en met name tijdens tongzoenen vindt bijvoorbeeld een enorme uitwisseling aan bacteriën plaats. Maar ook al is het een komen en gaan van micro-organismen, de basis blijft. Die houd je je leven lang. De opbouw vindt plaats tijdens de eerste drie jaar van je leven. Dat begint bij de zwangerschap en bevalling. Zo krijgt de baby tijdens een natuurlijke bevalling in het geboortekanaal de basis voor zijn darmflora via de moeder mee. Kinderen die met een keizersnee ter wereld komen, hebben tientallen jaren later nog een meetbaar verschil. Dat zou kunnen verklaren waarom onder deze groep relatief veel allergieën en andere auto-immuunziekten voorkomen.”
“In die beginfase wordt nog wel wat heen en weer geschoven qua microbenlandschap, maar na drie jaar is de basis gesetteld en zijn jij en je microben kameraden voor het leven. Trouw tot de dood jullie scheidt. Daarna breken ze je af, zodat je weer opgenomen wordt in de kringloop van het leven.”

Binnen de natuurgeneeskunde worden de darmen als basis voor je gezondheid gezien. Bacteriën spelen hierin een sleutelrol. Wordt dit principe nu min of meer door de wetenschap bevestigd?

“Ziekte en gezondheid zijn complexe processen. Je wordt niet zomaar ziek. Neem depressie als voorbeeld. Je DNA bepaalt of je gevoelig bent voor het ontwikkelen van depressie, vervolgens kun je tijdens het leven tegen een aantal zaken oplopen die maken dat je daadwerkelijk depressief wordt én daar kunnen bacteriën een rol bij spelen. In de darm huizen veel bacteriën. Dus ja, in zekere zin schuilt er een waarheid in de oude volkswijsheid dat de dood in de darm zit. Maar ik wil ervoor waken dat bacteriën de rol van zondebok of verlosser krijgen voor alle grote gezondheidsproblemen. Zo simpel ligt het niet. Dat gezegd hebbende zijn bacteriën zeker wel een factor om rekening mee te houden.”

Op welke manier dan?

“Nog te vaak denken mensen (ook artsen) bij bacteriën uitsluitend aan ziekteverwekkers, die koste wat kost bestreden moeten worden. Als ik vertel dat het anders kan, zitten zelfs specialisten me soms glazig aan te kijken. Artsen krijgen tijdens hun opleiding niet mee dat je bacteriën ook kunt inzetten om je gezondheid te versterken. Daar moet verandering in komen. Zo adviseren Nederlandse huisartsen niet of nauwelijks probiotica (een supplement met gezonde darmbacteriën) als ze antibiotica voorschrijven. Toch is de wetenschap het erover eens dat specifieke probiotica na een antibioticumkuur – die alle bacteriën uitroeit, dus óók de goede! – kunnen helpen om de balans te herstellen. Daarmee verklein je de kans op een nare nasleep met darmproblemen en moeilijk te bestrijden infecties. Maar ja, dat gebeurt nu lang niet altijd, omdat het niet in de richtlijnen van de Nederlandse huisartsen staat.”

Welke rol moeten antibiotica hebben?

“Zet antibiotica in waarvoor ze bedoeld zijn: bij bacteriële infecties. Niet bij virale infecties zoals griep. Ik weet dat Nederlandse huisartsen bekend staan als ‘zuinig’ met het voorschrijven van antibiotica, maar als je nagaat dat jaarlijks twee miljoen recepten amoxicilline voorgeschreven worden, dan vraag ik me af hoe voorzichtig we werkelijk zijn. Het kan mogelijk beter. En, er moet gekeken worden naar andere manieren om ziekteverwekkers de deur uit te werken, want er is meer dan antibiotica. Ook op dat gebied kunnen microben een rol spelen. Zo bestaan er virussen die ziekmakende bacteriën kunnen infecteren en zodoende onschadelijk kunnen maken. En er zijn eiwitten (bacteriocines) die heel specifiek bacteriën aanpakken. Maar deze mogelijkheden vragen om meer onderzoek.”

Heb je het dan over die bacteriofagen die een tijdje terug in het nieuws waren?

“Ja, bijna overal waar bacteriën zich vermeerderen, vind je bacteriofagen: de grootste natuurlijke vijand van de bacterie. Je kunt ze inzetten tegen bacteriën die resistent zijn voor antibiotica of tegen ziekteverwekkers in ons voedsel. Ik zie de bacteriofaagtherapie niet direct als vervanger van antibiotica, meer als een alternatieve strategie om ziekteverwekkers aan te pakken. Het mooie is dat je met deze aanpak bacteriofagen kunt selecteren die heel specifieke bacteriën uitschakelen. In tegenstelling tot antibiotica laten ze dus je ‘goede’ bacteriën ongemoeid. De bacteriofaagtherapie biedt zeker kansen, maar ook in dit geval kan resistentie optreden. Bacteriën veranderen namelijk voortdurend en passen zich aan nieuwe omstandigheden aan. Om die reden zal ook de bacteriofaagtherapie altijd in beweging moeten blijven, door de cocktail van bacteriofagen aan te passen of door een ander faag tegen de resistente bacterie te selecteren. Helaas is deze therapie nog weinig onderzocht en weten artsen nauwelijks van het bestaan af. En ja, onbekend maakt onbemind.”

We hebben het al even gehad over probiotica: hoe denk jij daarover? Word je daar nu gezonder van?

“Vanuit de wetenschap en geneeskunde wordt heel kritisch gekeken naar de rol van probiotica. En terecht. We weten nog lang niet altijd welke samenstelling, bij wie, wat, wanneer helpt. Maar dat we iets niet begrijpen, wil niet zeggen dat het niets doet. Uit wetenschappelijke onderzoeken met steriele muizen komt naar voren dat probiotica een gunstige uitwerking lijken te hebben op ons gedrag en onze stemming. Die uitkomsten worden bevestigd door onderzoeken waarin mensen met depressie vertellen over hun persoonlijke ervaring met probiotica. Sommige signaleren een verbetering van hun stemming. Dat wordt al gauw als placebo-effect of onzin afgedaan, terwijl vanuit microbiologisch oogpunt die stemmingsverbetering prima valt te verklaren. Er bestaan tal van communicatiekanalen tussen de darmen en hersenen. De bacteriën in de darm kunnen zodoende in verbinding staan met het brein. Als die darmen versterking krijgen van de juiste darmbacteriën, dan kan dat mogelijk effect hebben op je geestelijk welbevinden. Maar ook op dit vlak staat het onderzoek nog in de kinderschoenen.”
“Maar goed, lange tijd werden poeptransplantaties ook als ‘zeer alternatief’ afgedaan en inmiddels worden ze standaard in ziekenhuizen bij gevaarlijke darminfecties ingezet. Een aantal mensen houdt aan antibioticagebruik namelijk een levensbedreigende ontsteking over. Opnieuw antibiotica inzetten is dan geen optie, maar wat wel? Omdat er geen alternatief voorhanden was, zijn artsen poeptransplantaties gaan toepassen, waarbij darmbacteriën van een gezinslid getransplanteerd werden naar de darm van de zieke. Dat blijkt in de praktijk zo goed te werken dat deze aanpak op grote schaal wordt toegepast. En dat is precies waarvoor ik pleit: bekijk microben met wetenschappelijke openheid en nieuwsgierigheid, zodat je de mogelijkheden kunt ontdekken om de gezondheid te versterken.”

Even terug naar depressie – heeft het nu wel of geen zin om probiotica te gebruiken?

“Dat weten we nog niet precies. Depressie wordt steeds vaker gezien als een gevolg van een chronische ontsteking in de hersenen. Die laaggradige ontstekingen, waarvan je nauwelijks iets merkt, kunnen op den duur immuunziekten in de hand werken. Depressie is er mogelijk een van, net als allergie, MS, reuma, astma en diabetes type 1 dat ook kunnen zijn. In feite hebben we hier te maken met een overactief afweersysteem en juist de darmbacteriën spelen een belangrijke rol bij het reguleren en dempen van je immuunreacties. Die darmbacteriën worden namelijk alleen maar in ons lichaam getolereerd doordat ze in staat zijn de reactie van ons afweersysteem af te remmen. Maar wat als ze die taak niet of minder goed verrichten? We denken dat dit mogelijk een belangrijke factor kan zijn bij het ontstaan van chronische ontstekingen en auto-immuunziekten.”

Wat kan ik met deze wetenschap in mijn dagelijkse leven?

“Nou, we weten dat het aantal auto-immuunziekten onder de amish veel lager ligt. Deze mensen leiden in Amerika een traditioneel boerenbestaan. Ze hebben geen tractoren, maar bewerken hun land met paard en ploeg. We denken dat hier een deel van de verklaring ligt. Onze darmflora heeft te lijden onder de westerse leefstijl. Het immuunsysteem heeft contact met microben nodig om sterk te kunnen worden. Dat betekent dat je veel buiten in de frisse lucht moet zijn, met je handen in de aarde zit en in contact komt met dieren. Dan komt die uitwisseling veel beter tot stand dan wanneer je dag in, dag uit in een overgeïsoleerd, slecht geventileerd kantoorpand rondhangt.”
“Maar ook de manier waarop we ons eten bewaren is van invloed op de darmflora. We zijn veel minder gefermenteerde voeding gaan eten, omdat er andere, meer moderne conserveermethodes kwamen. Via onze voeding zijn we door de jaren heen steeds minder bacteriën binnen gaan krijgen. Juist door vaak gefermenteerd voedsel, zoals zuurkool en yoghurt, te eten, voeg je een gezonde dosis microben toe.”

Ligt dit ook in het verlengde van de hygiëneparadox: dat we juist ziek worden omdat we tegenwoordig zo schoon zijn en ons afweersysteem te veel verwend is?

“Ik denk dat je het anders moet zien: hygiëne heeft ons ver gebracht en handen wassen bijvoorbeeld kan het verschil maken tussen leven en dood. Blijf dat vooral doen, alleen niet met antibacteriële zeep. Want daarmee leggen niet alleen ziekmakende bacteriën het loodje, maar ook je ‘eigen’ gezonde bacteriën. Veel beter is het om die goede bacteriën te gebruiken om hygiëne te handhaven. Kijk, we zullen waarschijnlijk altijd ziekenhuizen moeten blijven desinfecteren voor de veiligheid. Maar als je op schone oppervlaktes goede bacteriën aanbrengt, zoals sporen van de bodembacterie Bacillus subtilis, ontstaat een buffer die ziekmakende bacteriën op afstand kan houden. Daardoor hoef je misschien niet keer op keer weer te desinfecteren.”

Denk je dat we binnenkort bacteriën als medicijn voorgeschreven krijgen?

“Nou, we weten eigenlijk nog niet eens precies wat een gezonde microbensamenstelling is. Het enige wat we weten is dat diversiteit een maat voor gezondheid is. Hoe meer soorten bacteriën, hoe beter. Variatie maakt je sterk. Dat geldt voor de meeste ecosystemen. Maar het lastige aan bacteriën is dat ze leven. Ze veranderen continu. Dat maakt ze per definitie ongeschikt voor medicijnonderzoek, want daarbij isoleer je een stof met een bekende formule of vaste samenstelling, zodat je kunt meten en weten wat die gemiddeld doet en meestal blijft doen voor je gezondheid. Bacteriën zijn altijd in beweging. Dat is hun kracht. Ze passen zich overal en aan alles aan. Daardoor kun je moeilijk met zekerheid zeggen hoe ze jouw gezondheid beïnvloeden. Ze laten zich niet zo makkelijk in onze huidige onderzoeksmethoden inpassen en dat maakt het voorlopig lastig om bacteriën als medicijn in te zetten. We staan dus voor een mooie uitdaging voor de toekomst.”

Zo kunnen ‘goede’ bacteriën jou gezonder maken

• Ze houden ziekteverwekkers buiten de deur.
• Ze maken belangrijke vitamines aan.
• Ze helpen je spijsvertering.
• Ze kunnen een rol spelen bij het voorkomen van chronische ontstekingen en auto-immuunziekten.
• Ze beïnvloeden de hormoonproductie die je gevoelsleven gunstig kan stemmen.
• Ze reguleren je immuunsysteem.
• Ze helpen je op gewicht te blijven.

Zo kweek je een gevarieerd microbenklimaat in je lijf

• Was je handen niet met antibacteriële zeep, maar met gewone zeep.
• Eet geregeld gefermenteerde voeding zoals yoghurt en zuurkool.
• Neem na een antibioticakuur een portie probiotica om de gezonde balans te herstellen.
• Zorg voor een goede ventilatie in huis en op kantoor.
• Ga elke dag naar buiten en zoek de natuur op.
• Wees niet bang om met je handen in de aarde te wroeten.
• Knuffel naar hartenlust met huisdieren.
• Ga een goede vrijpartij niet uit de weg.

Deskundige
Prof. Remco Kort werkt als microbioloog bij de Vrije Universiteit in Amsterdam en bij TNO. Hij is betrokken bij Artis-Micropia, het enige microbenmuseum ter wereld, en schreef het boek De microbemens.

Meer weten

• De microbemens, Remco Kort, ISBN 978 90 253 06 922, € 19,95