Een ontsteking is meestal rood en pijnlijk, maar niet als deze ‘laaggradig’ is. Dan kan ze zich langdurig verborgen houden, met lekkende darmen en chronische aandoeningen tot gevolg. Wat zijn stille ontstekingen en hoe voorkom je ze? Professor Huub Savelkoul: “Veel mensen bevinden zich in een vicieuze cirkel van chronische ontstekingen zonder dat ze het weten.”

Wat is een ontsteking eigenlijk?

“De symptomen van een acute ontsteking zijn al opgeschreven in de Romeinse tijd en gelden tot op de dag van vandaag. 1. Ontstoken weefsel is warm (calor), 2. het wordt rood (rubor), 3. het doet pijn (dolor), 4. het zwelt op (tumor) en 5. er is functieverlies van het lichaamsdeel (functio laesa).”
“Een klassieke ontsteking wordt getriggerd door een infectie van een virus of bacterie. Acne is een sprekend voorbeeld van een mini-ontsteking die veroorzaakt wordt door de Propionibacterium acnes-bacterie in het haarzakje.”

Wat gebeurt er in het lichaam als het ontstoken is?

“Tijdens een ontsteking komt een proces op gang waarbij een scala aan stoffen vrijkomt: interleukine-1 (IL-1) en IL-6, TNF-alfa, en CRP (C-reactief proteïne). De ontstekingsreactie verhoogt de doorbloeding, de huid wordt rood en warm, zodat de witte bloedcellen gemakkelijker de aangedane plaats bereiken om de infectie te vernietigen en te zorgen voor herstel. Een acute ontsteking is meestal pijnlijk en voelbaar. Soms volgt echter geen spontaan herstel en blijft de ontsteking voortbestaan. Deze wordt niet effectief bestreden, maar zorgt wel voortdurend voor een soort activatie van het immuunsysteem, doordat de vrijkomende stoffen via het bloed naar andere organen en weefsels worden verspreid.”

Hoe kan het dat de ontsteking niet opgemerkt wordt?

“Het immuunsysteem raakt overbelast, maar de prikkel is niet sterk genoeg om de klassieke symptomen van ontsteking te geven. Er is geen pijn, geen koorts, vandaar de benaming laaggradige ontsteking.”
“Het lastige is dat de ontstekingsmediatoren lokaal gemaakt worden. Die zijn dan niet te meten in het bloed. Wel kun je bij vrouwen met een blaasontsteking de genoemde stoffen in het bloed of de ontstekingscellen in de urine meten om een chronische ontsteking vast te stellen.”

Wat zijn de gevolgen van zo’n ontsteking?

“Het immuunsysteem wordt door de blijvende aanmaak van de genoemde ontstekingsmediatoren IL-1, IL-6 en TNF- getriggerd om een gen (COX-2) aan te zetten dat prostaglandinen en leukotriënen produceert. Deze stoffen veroorzaken de vijf bekende symptomen van ontsteking. De lokale productie van deze ‘pro-inflammatoire’ stoffen is niet voldoende om de ontsteking op te lossen. In plaats daarvan verspreiden ze zich via het bloed ongemerkt in het lichaam, waar ze schade aan weefsels veroorzaken – ver weg van de plaats waar deze ontsteking begon.”
“Belangrijke gevolgen zijn: artrose (gewrichtsslijtage) en osteoporose (botontkalking), maar het belangrijkste effect is het metaboolsyndroom: een conditie die zich kenmerkt door een verstoorde stofwisseling, hoge bloeddruk, verhoogd cholesterol, verhoogde bloedsuikerwaarden en overgewicht. Het metaboolsyndroom verhoogt het risico op obesitas, type 2 diabetes en hart- en vaatziekten. Bij type 2 diabetes veroorzaakt het genoemde TNF- uit vetweefsel insulineresistentie, en samen met de chronische ontsteking in de alvleesklier ontstaan dan de klachten.”
“Vrouwen van 40+ lopen het meest risico op laaggradige ontstekingen en daarmee geassocieerde ziekten; dat risico ontstaat door de menopauze en de verouderingsprocessen die door hormonale veranderingen intreden.”

Is het metaboolsyndroom een regulier geaccepteerd verschijnsel?

“Artsen weten dat inmiddels wel. Vroeger zei men van diabetes type 2 dat het door ouderdom kwam, maar doordat zelfs kinderen het tegenwoordig hebben, is duidelijk dat naast een hoge leeftijd een ander mechanisme meespeelt.”

Wat triggert een ontsteking om te blijven bestaan?

“Ten eerste: een teveel aan buik- of orgaanvet. De vetcellen geven een ontstekingsstimulus aan het weefsel, en die vetcellen maken dan de genoemde stofjes aan – IL-1, IL-6 en TNF- – die het COX-2-gen activeren.”
“Een tweede oorzaak is de voeding. In rood vlees en zuivel zit arachidonzuur, dat de aanmaak van de prostaglandines bevordert die leiden tot ontsteking en schade aan de weefsels. Daarnaast eten we veel industrieel bewerkte voeding die ongezonde chemische reacties in het lichaam veroorzaakt. De eindproducten van het Maillard-effect (het lekkere bruine korstje van gebakken voedsel dat ontstaat door een reactie tussen eiwitten en suikers bij hoge temperatuur), ook wel ‘advanced glycation endproducts’ (AGE’s) genoemd, bevorderen een chronische ontsteking in de darm en maken de darm bovendien een beetje lek.”

Een lekke darm: wat is dat nu weer?

“Het oppervlak van een gezonde darm is bekleed met epitheelcellen die als het ware aan elkaar gelijmd zijn. Die nemen de verteerde voedingsstoffen op. Als de darm echter poreus is, dan kunnen halfverteerde brokstukken – zoals resten van suikercakejes of celwanden van dode bacteriën – in de darm lekken en daar lokaal een laaggradige ontsteking veroorzaken.”
“Het is een vicieuze cirkel. Door die lekkende darm komen nog meer bacteriën binnen en krijg je nog meer ontstekingen en schade. Tegen de tijd dat je diarree hebt of een bloeding, merk je pas dat het foute boel is en onderneem je meestal pas actie.”
“De darmwand vernieuwt zich elke drie, vier dagen. Als diarree langer dan vier dagen duurt, wijst dat op een langdurige ontsteking.”

Wat gebeurt er als je met deze klachten naar de huisarts gaat?

“De dokter schrijft meestal pijnstillers en ontstekingsremmers voor, zoals ibuprofen of diclofenac. Dit soort pijnstillers wordt ook wel NSAID’s genoemd. Ze werken pijnstillend, ontstekingsremmend en koortsverlagend. Deze middelen veroorzaken op zichzelf ook gaatjes in de darm. Ook maagzuurremmers bevorderen een ontsteking in de darmen. Veel mensen bevinden zich op deze manier in een vicieuze cirkel van chronische ontstekingen zonder het te weten.”

Wat kun je zelf doen?

“Een voedingspatroon kiezen dat rijk is aan antioxidanten. Vooral groenten, kruiden en fruit bevatten veel antioxidanten. Groenten en kruiden zijn belangrijker dan fruit. Ook de juiste vetzuren zijn essentieel. Omega-6 (dat zit in alle industrieel bewerkte voeding) werkt ontstekingen in de hand, omega-3 remt juist de ontstekingen. Omega-3 zit in olijfolie, vette vis en noten. Ook is het belangrijk om een vitamine D-supplement te nemen als de ‘r’ weer in de maand is. De zonkracht is dan niet voldoende voor de aanmaak van vitamine D. Een D-tekort stimuleert de ontstekingsmediatoren. Verder: vermijd suikers; die zijn namelijk een brandstof en voedingsbodem voor ziekteverwekkers.”
“Kies de juiste voeding, maar neem ook je leefstijl onder de loep. BRAVO: Bewegen, niet Roken, matig met Alcohol, goede Voeding, voldoende Ontspanning. Een goede nachtrust is belangrijk. Iedere cel heeft een DNA-reparatiemechanisme dat ’s nachts optimaal werkt om de schade van overdag op te sporen en te herstellen, zodat je de volgende dag weer met een compleet DNA in je cellen begint. Bewegen moet je minstens twee keer per dag een halfuur. Tijdens inspanning haal je dieper adem, waardoor je je longinhoud ververst en je fysieke conditie verbetert. Voor kinderen is het beter om elke dag tien kilometer naar school te fietsen dan wekelijks een uurtje naar een sportclub te gaan.”
“Het mooie is: het lichaam heeft behoorlijk wat herstelcapaciteit. In principe kun je na drie maanden effect zien van een veranderde leefstijl.”
“Veel van deze adviezen zijn overigens niet ‘evidence-based’ onderbouwd met grote studies, maar er zijn in de wetenschappelijke literatuur veel aanwijzingen voor effectiviteit.”

Kun je ook controleren of je leefstijl vruchten afwerpt? En zo ja, hoe?

“Ja, dat is mogelijk. Dat doe je via de zuurgraad in je darmen. Deze zuurgraad is de basis voor een goede gezondheid. De ideale zuurgraad in je darmen is 6. In je lichaam is het 7,4. De zuurgraad in je darm houd je op peil met basische voeding: dat zijn de hierboven genoemde voedingsmiddelen. Dit ‘basische’ voedsel draagt bij aan het neutraliseren van zuren in het lichaam. Zuur voedsel – denk daarbij niet aan sinaasappels en augurken, maar aan het eerder genoemde rode vlees – geeft schade aan je darmepitheel en kan zorgen voor een lekkende darm.”
“De zuurgraad in je urineblaas kun je zelf meten met een pH-waardenstrip, te koop bij webshops en grotere drogisterijen. De zuurgraad van je maag kun je (24 uur aaneengesloten) laten onderzoeken via de huisarts. Als er te veel maagzuur wordt aangemaakt, gaan de cellen in je maagwand stuk.” 
“Bij een vermoeden van laaggradige ontstekingen adviseer ik mensen om dit met hun huisarts te bespreken en op basis van onderzoek de aanpassingen in je leefstijl en voeding te combineren met eventuele behandeling.”

Huub Savelkoul is bioloog en professor in de immunologie aan de Wageningen University.