Soms ontwikkelen herinneringen aan een ingrijpende gebeurtenis zich tot een posttraumatische stressstoornis (PTSS). De therapievorm EMDR, gebaseerd op het maken van oogbewegingen en het oproepen van de nare ervaring, kan helpen om het heftige voorval te vergeten. Dat dit werkt was al langer bekend, maar waarom het werkte nog niet. Cognitief neuropsycholoog Linda de Voogd deed er onderzoek naar en ontdekte wat er in de hersenen gebeurt.

Waarom is je onderzoek baanbrekend?

“Omdat het in de wetenschappelijke wereld tot meer acceptatie van EMDR leidt, nu de exacte werking ervan bekend is. In onderzoeken van klinisch psychologen was al aangetoond dat het een effectieve therapie is, maar veel therapeuten hadden toch hun twijfels, omdat niet helder was wat die oogbewegingen precies deden. De scepsis had ook te maken met het toevallige ontstaan van EMDR. Er kleefde enigszins het imago van vaag en alternatief aan. Niet zozeer in Nederland, maar vooral in het buitenland, zoals in de Verenigde Staten, waar het eind jaren 80 van de vorige eeuw ontdekt werd.”

Hoe is EMDR ontstaan?

“Het verhaal gaat dat de psychotherapeut Francine Shapiro tijdens een wandeling naar de bomen keek. Ze was op dat moment gespannen, maar ze merkte dat de stress afnam toen ze haar ogen de takken liet volgen, die door de wind van links naar rechts gingen. In haar praktijk probeerde ze het maken van oogbewegingen vervolgens uit op patiënten. Ook op hen bleek het een positief effect te hebben. Vanuit deze ervaringen ontwikkelde ze EMDR, een afkorting van ‘Eye Movement Desensitization and Reprocessing’.”

Wat is de conclusie van je onderzoek?

“Er was al bekend dat vervelende ervaringen en trauma’s beter opgeslagen worden in het brein dan gewone, alledaagse gebeurtenissen. Ook lieten eerdere studies zien dat EMDR herinneringen aan stressvolle incidenten vermindert. Met mijn team wilde ik weten waarom. Allereerst onderzochten we waarom mensen een ingrijpend voorval beter onthouden dan iets neutraals. Veranderingen in het brein blijken in de periode na een stressvolle gebeurtenis een grote rol te spelen bij het opslaan van die nare ervaring. Het brein speelt de herinneringen in die tijd namelijk opnieuw af en zo worden ze beter vastgelegd. We bekeken of het maken van oogbewegingen in kan grijpen in dit proces. Dit deden we door de hersenactiviteit in rust te vergelijken met de hersenactiviteit tijdens het maken van oogbewegingen. We ontdekten dat in dit laatste geval de amygdala als het ware lamgelegd wordt. Dit is een specifiek gebied in het midden van de hersenen dat betrokken is bij het opslaan van herinneringen van stressvolle gebeurtenissen. Het onderdrukken van de amygdala zorgt ervoor dat herinneringen aan deze gebeurtenis vergeten worden. Het maken van de oogbewegingen neemt het brein van de persoon zo in beslag dat het geen aandacht meer kan hebben voor de herinnering.”

Worden bij EMDR herinneringen dan ‘gewist’?

“Dat wordt vaak gezegd, maar er zijn nog niet voldoende bewijzen om zo’n claim te kunnen maken. Ook onze studie toonde dat niet onomstotelijk aan.”

Op welke wijze kun je stressvolle herinneringen beïnvloeden?

“Dat kan op verschillende manieren. Er kan een nieuwe herinnering aangemaakt worden die sterker is dan de oude herinnering. In dit geval blijft de angstherinnering in eerste instantie weg, maar kan weer terugkomen. Of je probeert die vroegere herinnering te veranderen, dan zou de angstherinnering niet meer terug moeten komen. Het eventueel terugkomen van de herinnering hebben we op twee manieren getest. We keken of die zich spontaan aandiende of wanneer we weer even lieten voelen hoe vervelend de ervaring was.”

Hoe hebben jullie dat getest?

“Als cognitief neuropsychologen kijken wij hoe de hersenen werken en hoe dit gelinkt is aan gedrag. Wij onderzoeken de fundamentele processen in het brein. Dat doen we door modellen te maken van hoe iets in de wereld werkt. En dat proberen we in ons laboratorium na te bootsen, op een simpele manier omdat je dan alles kunt controleren. Bij dit onderzoek hebben we het conditioneringsmodel voor het aan- en afleren van angst gebruikt. We lieten gezonde proefpersonen op een scherm vierkantjes zien met een bepaalde kleur. Bij bepaalde vierkantjes kregen mensen een elektrisch schokje aan de vinger dat je kunt vergelijken met het gevoel van het stoten van je elleboog. Niet heel pijnlijk, maar wel onaangenaam. Op die manier leerden we hen een ‘angst’ aan voor de vierkantjes. De volgende dag kwamen de proefpersonen terug naar het laboratorium. We lieten hen herhaaldelijk de ‘nare’ vierkantjes zien, maar nu zonder schokjes te geven. Op deze wijze leerden we hen door ‘extinctie’ de angst af. Bij één vierkantje leerden proefpersonen de angst af op deze manier, bij een ander vierkantje leerden proefpersonen de angst af in combinatie met het maken van oogbewegingen. Het vierkantje werd dan gevolgd door een stip die van links naar rechts bewoog. De dag daarna deden we opnieuw tests om te zien of de angst spontaan terugkwam. Dit was het geval bij het vierkantje waarbij geen oogbewegingen werden gemaakt. Wanneer de proefpersonen bij het zien van het nare vierkantje oogbewegingen hadden gemaakt, was de angst verdwenen. Toen we de proefpersonen er met een paar schokjes aan herinnerden hoe vervelend die eerste dag ook alweer was, zagen we dat de angst alleen terugkwam bij de proefpersonen waarbij er weinig of geen onderdrukking van de amygdala was door het maken van de oogbewegingen.”

Welke uitkomst van je onderzoek vind je het meest belangrijk?

“Er was al bekend dat medicatie de amygdala kan onderdrukken. Het is fantastisch dat zoiets simpels als het maken van oogbewegingen hetzelfde effect heeft.”

Hoeveel tijd mag er maximaal zitten tussen de traumatische ervaring en de eerste EMDR-sessie?

“Ik heb dit niet consistent onderzocht, ik kan op basis van ons onderzoek hier niets over zeggen. We weten wel uit eerdere studies dat hoe ouder een herinnering is, hoe moeilijker het is die te beïnvloeden. Dit blijkt uit onderzoeken met dieren, die ook een amygdala hebben. Uit Cambridge kwam recentelijk een interessante studie met mensen die een motorongeluk hadden gehad. Meteen na de medische behandeling op de Spoedeisende Hulp lieten de onderzoekers hen Tetris spelen, het computerspel waarbij je met vallende vlakjes puzzelt. Ze bleken daarna veel minder last te hebben van de herinneringen aan het ongeval dan de slachtoffers dit spel niet hadden gespeeld.”

Werkt Tetris hetzelfde als EMDR?

“Wij vermoeden dat dit inderdaad hetzelfde mechanisme is. Net als het maken van ingewikkelde rekensommen, het luisteren naar piepjes of met je vingers op je benen tikken. Je moet je daar volledig op concentreren. De activiteit in dit werkgedeelte van de hersenen gaat ten koste van de bedrijvigheid in andere hersengebieden, zoals de amygdala.”

Kun je EMDR ook thuis toepassen?

“Dat lijkt me lastig, omdat de amygdala alleen onderdrukt wordt bij doelgerichte oogbewegingen. Begeleiding door een psycholoog lijkt me verstandig.”

Linda de Voogd is cognitief neuropsycholoog. Ze studeerde Psychologie en Neuroscience and Cognition aan de Universiteit Utrecht. Haar promotieonderzoek naar het herinneren en vergeten van stressvolle gebeurtenissen en de werking van EMDR deed ze binnen het Donders Center for Neuroscience van het Radboudumc. Als postdoctoraal onderzoeker gaat ze in Nijmegen verder met haar onderzoek naar de invloed van stress op het geheugen.