Niet een verknipte jeugd of een tekort aan stofjes in de hersenen is de aanstichter van een depressie, maar ons afweersysteem. Over biologische doorbraken in de psychiatrie.
Sinds het begin van de vorige eeuw proberen wetenschappers de oorzaak van psychiatrische stoornissen te achterhalen zoals schizofrenie, depressie en bipolaire stoornis. Maar eigenlijk is het honderd jaar later nog steeds een raadsel.
Veel wetenschappers zochten de oorzaak van een geestelijke ziekte in het verleden van een persoon, bijvoorbeeld een ernstig trauma of mishandeling in de jeugd. De laatste jaren werd veel onderzoek gedaan naar erfelijkheid of fysiologische afwijkingen in de hersenen. Sinds kort kan er een belangrijke aanjager aan het rijtje worden toegevoegd: een ontsteking.
Depressief door een ontsteking in het lichaam. Hoe zit dat? We vragen het aan medisch immunoloog Hemmo Drexhage van het Erasmus MC. Hij werkt samen met promovendi aan een langlopend onderzoek naar de invloed van het afweersysteem op de psyche. Sinds vorig jaar maakt deze onderzoekslijn deel uit van een groot Europees project: Mood Inflame (vertaald: stemming ontsteking)
Vredelievend of agressief
“Uit bloedonderzoek blijkt dat bij veel psychische ziekten speciale afweercellen actief zijn: de macrofagen”, vertelt Drexhage. “In een normaal werkend afweersysteem zijn deze cellen over het algemeen vredelievend: ze helpen weefsels op te bouwen, ook in de hersenen. Ze zijn daar bijvoorbeeld verantwoordelijk voor een optimale communicatie tussen de hersencellen.”
Als het lichaam wordt bedreigd, verandert het karakter van de macrofagen, legt hij uit. “Ze worden agressief en trekken ten strijde. Weefsels opbouwen, staat dan op een laag pitje. Geen probleem als het tijdelijk is, maar wel als het immuunsysteem chronisch geactiveerd blijft. Dan loopt de opbouw van de hersenen in het honderd en ontstaan er fouten in de verbindingen tussen de verschillende hersengebieden.”
Tegelijk produceren de afweercellen ontstekingsstoffen: cytokines. “Die werken ook in op het brein. Een van die cytokines vermindert de aanmaak van serotonine, een neurotransmitter waarmee verschillende hersencellen met elkaar communiceren. Een gebrek aan serotonine kan allerlei psychische problemen veroorzaken.”
Het zijn volgens Drexhage processen die bewijzen dat ontstekingen een belangrijk onderdeel zijn van een psychiatrische aandoening.
Schizofrenie in het bloed
Niet een verknipte jeugd, maar een ontsteking als oorzaak van depressie, schizofrenie en psychoses. Revolutionair? Ja. Nieuw? Nee. In 1900 zag de Oostenrijkse psychiater Julius Wagner al dat zijn patiënten opknapten nadat ze een ziekte met hevige koorts hadden overleefd. Hij ontwikkelde een therapie waarbij hij patiënten besmette met malaria. De methode was ronduit gevaarlijk: maar liefst dertien procent van de mensen stierf. Maar het was wel effectief: bij de helft van zijn patiënten verbeterde de geestelijke gezondheid.
Wagner zag een verband tussen het immuunsysteem en psychiatrische aandoeningen – al kon hij dat niet wetenschappelijk onderbouwen. Nu kan dat wel, zegt arts, promovenda Roos Drexhage. Met medepromovenda Karin Weigelt doet ze onderzoek naar manieren om psychiatrische afwijkingen in het bloed aan te tonen. “Onlangs ontdekten we dat er in de afweercellen verschillende genen verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling van schizofrenie of bipolaire stoornis. Uiteindelijk hopen we bloedtesten te ontwikkelen waarmee we al op jonge leeftijd kunnen zien of iemand kans heeft zo’n ziekte te ontwikkelen.”
Weigelt: “Amerikaanse onderzoekers legden in 2007 een verband tussen actieve afweercellen in de hersenen en gedragsstoornissen bij muizen. Ze hadden een genetische afwijking waardoor hun beenmerg minder afweercellen in de hersenen aanmaakte. Na een transplantatie met gezond beenmerg verdwenen de gedragsstoornissen bij de muizen. De ziekte was dus transplanteerbaar. Ook dat bewijst dat psychiatrische aandoeningen een biologische oorzaak kunnen hebben.”
Kip of ei
Een andere opmerkelijke link vonden de wetenschappers in het feit dat psychiatrische ziekten vaak samengaan met afweerstoornissen. Roos Drexhage noemt verschillende voorbeelden: “Mensen met schizofrenie hebben in verhoogde mate last van hart- en vaatproblemen die door een ontsteking worden veroorzaakt. Ook auto-immuunziektes zoals diabetes en de ziekte van Crohn komen vaker voor bij mensen met depressie. En mensen met een bipolaire-stoornis hebben drie keer zo vaak een auto-immuunschildklierontsteking als gezonde mensen.”
Dat is een ‘gevalletje kip of ei’, werpen sceptici tegen. Van de gevolgen van een chronische ziekte kun je behoorlijk depressief raken. Bovendien zijn medicijnen tegen schizofrenie slecht voor het hart. En lithium, dat bij bipolaire stoornis geslikt wordt, werkt ook op de schildklier.
“Klopt.”, zegt professor Hemmo Drexhage. “Toch hebben wij bewijs dat de psychiatrische aandoeningen onderdeel zijn van deze chronische immuunziekten. Ze kwamen namelijk ook meer voor bij niet-psychiatrisch gestoorde familieleden of wanneer er geen of andere medicijnen geslikt werden. Auto-immuunziektes beïnvloeden het hele lichaam, ook de hersenen.”
Overigens is het niet zo dat iedere psychische ziekte dus altijd door een ontsteking wordt veroorzaakt. Hij schat de kans op vijftig tot zestig procent. “Het betekent wel dat veel mensen met een psychiatrische ziekte nu niet de optimale behandeling krijgen. Als het afweersysteem de veroorzaker is, hebben psychiatrische middelen en psychoanalyses slechts een beperkte werking. Ontstekingsremmende behandelingen zouden een goede aanvulling zijn.”
Biologische aanpak
Ook erfelijkheid en de omgeving blijven bepalende factoren om een psychiatrische ziekte te ontwikkelen. Maar ook de omgeving beïnvloedt het afweersysteem. Als voorbeeld neemt Hemmo Drexhage stress. “Op stress reageert ons lichaam als een dreiging; de afweercellen staan in opperste paraatheid. Hoe langer dit duurt, hoe groter de kans dat het brein er iets van meekrijgt.”
Vooral langdurige stress op jonge leeftijd heeft een vernietigende werking, denkt hij: “Het lichaam bereidt zich voor op een lang leven vol gevaar. Er ontstaan blijvende afwijkingen in het immuunsysteem waardoor de communicatie tussen de hersencellen niet meer goed verloopt.” Gevolg: gedragsstoornissen.
Opmerkelijk: stress kan psychologische stress zijn, maar ook stress die ontstaat door een virus of bacterie. “Infecties zijn voor het lichaam heel stressvol. Als dit lang aanhoudt, heeft dat ook weer effect op de hersenen.” Beteugelen we het ontstekingsproces, dan beteugelen we de depressie.
Winst
In aanvulling op antidepressiva en antipsychotica, ook antibiotica, anti-oxidanten, aspirine of visolie gebruiken. Is het zo simpel? Dat ook weer niet. Sommige ontstekingsziekten zullen moeten worden behandeld met zware ontstekingsremmers. En dat betekent over het algemeen ook weer een chronische afhankelijkheid van medicijnen.
Waar Drexhage daarom vooral zijn pijlen op richt, is een vroege herkenning van psychiatrische ziekten. Het liefst al in de kinderjaren voordat de ziekte zich daadwerkelijk openbaart en voordat onherstelbare schade is aangericht.
“De psychiatrie zal moeten evolueren naar een meer biologische aanpak”, vindt Drexhage. “We moeten zoeken naar zowel psychiatrische als biologische afwijkingen. Op die manier hopen we in de toekomst patiënten sneller een specifiek bij hen passende behandeling te kunnen bieden.”
“Een belangrijke ontdekking voor de preventie van psychiatrische aandoeningen”
gezondNU legde het verhaal voor aan verschillende behandelaars. Dit zijn hun reacties:
Psychiater Rogier Hoenders van het Centrum voor Integrale Psychiatrie doet onderzoek naar de effectiviteit van complementaire en alternatieve geneeswijzen in de psychiatrie:
“Dit onderzoek maakt de complexe puzzel van psychiatrische ziektes weer iets completer. In mijn optiek spelen in psychische stoornissen altijd meerdere factoren een rol. Dus zowel opvoeding, als genen, leefstijl, levensgebeurtenissen en trauma’s. Als we daaraan de factor ‘afweer’ kunnen toevoegen, betekent dat dat zich binnen de psychiatrie mogelijk een nieuw veld gaat openen. Naast de gebruikelijke behandelingen, kunnen we ons dan ook richten op manieren om het afweersysteem te verbeteren. Ik denk dat het kan leiden tot meer acceptatie van alternatieve geneeswijzen.”
Internist-Endocrinoloog Liesbeth van Rossum: “Omdat we de oorzaak van veel geestesziekten niet kennen, worden ze symptomatisch behandeld. We grijpen bijvoorbeeld in op de serotonineproductie in de hersenen. Symptomen verdwijnen, maar de ziekte is er nog. Vaak zitten patiënten daarom chronisch vast aan medicijnen. Weet je echter dat het afweersysteem de aanstichter is, kun je ook echt oorzakelijk behandelen zodat mogelijk de ziekte verdwijnt.”
“Als de ziekte al lang voortschrijdt, kan het te laat zijn omdat de ziekte onherstelbare schade heeft aangericht. Ik vind het daarom intrigerend dat er wellicht al in de jonge kinderleeftijd ingegrepen kan worden. Dat zou een belangrijke ontdekking zijn voor de preventie van psychiatrische aandoeningen.”
“Ook de samenhang van het immuunsysteem met het stress-systeem waardoor psychische problemen kunnen ontstaan, vind ik plausibel. Het stresshormoon cortisol heeft een belangrijke rol in het onderdrukken van ontstekingen. Te weinig cortisol geeft meer ontstekingsactiviteit, wat dus ook in de hersenen verstoringen kan geven. Te veel cortisol laat op zijn beurt bepaalde hersendelen anders functioneren. In beide gevallen kan het leiden tot psychiatrische aandoeningen.”
Depressie: stemmingsstoornis die zich kenmerkt door hevige neerslachtigheid
Schizofrenie: ernstige psychiatrische ziekte waarbij de patiënt psychotische periodes doormaakt met hallucinaties en verwardheid
Bipolaire stoornis: openbaart zich in extreem wisselende stemmingen en wordt ook wel manisch-depressieve stoornis genoemd
Depressief door ontstekingen
www.moodinflame.eu