Breek je je been, dan ga je in het gips en ben je na zes weken – normaal gesproken – genezen. Als je reuma hebt, dan word je nooit écht ‘beter’ en slik je je leven lang medicijnen. Maar hoe zit dat bij depressie, schizofrenie of een bipolaire stoornis? Ben je eens een psychiatrisch patiënt, altijd een psychiatrisch patiënt? Of kun je genezen (en dus zonder medicatie leven)? Redacteur Gebke Verhoeven zocht het uit.
Dit verhaal gaat over mij. Of beter: het gezin waaruit ik kom. Ik heb twee geweldige ouders, die mij met veel liefde hebben grootgebracht. Twee gevoelsmensen, dat ook. Zo rond mijn zestiende maakte mijn vader zijn eerste depressie door. In de slipstream van zijn zwarte gat ging mijn moeder mee. Toen ze zich bij de huisarts meldde met neerslachtigheid, kreeg ze antidepressiva. Het goedje is ze tien jaar blijven slikken zonder verdere hulp, zonder dat er ooit sprake was van een einddatum. ‘Ze’ lieten haar gewoon bungelen. Vrolijk werd mijn moeder niet van die medicijnen en daarom wilde ze ervanaf. Voorzichtig begon ze op eigen houtje te minderen, maar steeds kwam ze in een achtbaan terecht van ‘heerlijke hoogtes’, waarbij ze onbegrijpelijk opgewekt was en nachtenlang allerlei kleding in elkaar naaide. Ze was onstuitbaar. Die hoogtes waren consequent de voorbode voor de ondragelijke diepte waarin ze daarna zou duiken.
Mijn verhaal vertegenwoordigt het verhaal van velen. gezondNU-lezer Maud kreeg op haar negentiende al antidepressiva. “Desondanks bleef ik huilen en kon ik mijn bed niet meer uit. Ik was angstig, sliep slecht en had geen behoefte aan intimiteit. Terug naar de huisarts. Advies: dosering verhogen. Het hielp zeker, zo goed zelfs dat ik niks meer voelde. Mijn leven stond stil. Werken, eten, slapen. Dat was het.”
Eens een psychiatrisch patiënt …
Tien jaar na die eerste neerslachtigheid viel bij mijn moeder de diagnose bipolaire stoornis. Mijn moeder zit inmiddels aan de lithium en de antidepressiva. Het gaat redelijk goed. En toch zou ze het liefst zonder medicijnen willen. Zij is niet de enige.
Ook gezondNU-lezer Cora wilde maar wat graag van haar medicatie af. Ze sleept een behoorlijke geschiedenis mee van twee zwangerschappen die na negen maanden misselijkheid en overgeven eindigden in kraambedpsychoses met gedwongen opname. Het is een tijd die Cora het liefst zou vergeten. Gelukkig kwam ze sterk terug. Ze liet zich omscholen en ging aan de slag als activiteitenbegeleider. Ze had het goed naar haar zin. Des te harder kwam haar ontslag aan. Een maand lang zat ze te huilen. Haar familie riep professionele hulp in. Het mondde opnieuw uit in gedwongen opname. Omdat ze maar niet opknapte, kwam er steeds nieuwe, zwaardere medicatie bij. “Kalmeringsmiddelen, antidepressiva, antipsychotica: hoe meer ik moest slikken, hoe beroerder ik me voelde en hoe meer ik dacht aan de dood. Mijn leven was een hel, maar stoppen was geen optie, aldus de psychiater.”
Is het zo dat als je eens een psychiatrisch patiënt bent geweest, je altijd een psychiatrisch patiënt blijft? Volgens de deskundigen die ik heb geïnterviewd ligt dat aan wat je mankeert. “Bij manische depressiviteit (ofwel bipolaire stoornis), psychosen en schizofrenie kun je bijna niet om medicatie heen. Veel middelen, zoals lithium, zijn bewezen werkzaam”, legt klinisch psycholoog professor Claudi Bockting uit. “Een Engelse collega heeft onderzoek willen doen naar het afbouwen van medicatie bij mensen met bipolaire stoornis en het aanbieden van psychologische behandeling. Dit is nog niet mogelijk. Het is ethisch gezien not done om mensen geneesmiddelen te onthouden die bewezen werkzaam zijn.”
De antidepressieve leefstijl
Ook integraal werkend psychiater Rogier Hoenders meent dat bij zwaardere psychische aandoeningen medicatie praktisch altijd langdurig gebruikt moet worden. Depressies zijn een ander verhaal, vinden beide deskundigen. “Zeker als het gaat om een milde dip of een matig ernstige depressie hoef je niet meteen aan de antidepressiva”, vindt Hoenders. Wat heet mild? Hoenders: “Als je geen zelfmoordgedachten hebt, niet ineens enorm afvalt en ondanks je neerslachtigheid kunt werken en vriendschappen kunt onderhouden.”
Misschien kunnen we echter beter drie stappen terug nemen, stelt Hoenders voor. Je zou namelijk bij de eerste neerslachtigheid al actie moeten ondernemen. Dat ondernemen is bij depressiviteit echter vaak het probleem. Je mist de energie en moed om uit te pluizen wat de beste behandeling is. Vandaar – onderschrijven Bockting en Hoenders – dat het netwerk om je heen zo belangrijk is. Man, vrouw, buren, vrienden, kinderen: bij een depressie moeten zij ‘de patiënt’ op sleeptouw nemen en een gezonde omgeving helpen creëren. Want juist thuis, dichtbij, kun je een hoop doen om je leefstijl ‘antidepressief’ te maken.
Sport, slapen en antistress
“Wat al helpt”, aldus Hoenders, “is gezonder gaan leven. Overmatige stress en slecht slapen – gemiddeld minder dan zes uur per nacht – zijn belangrijke voorspellers voor het ontstaan van psychische ziektes. Door je leefstijl te verbeteren, zorg je voor meer draagkracht en versterk je het zelfhelende vermogen. Beweging, voeding en ontspanning vormen de basis. Van runningtherapie bijvoorbeeld (drie keer per week dertig tot veertig minuten matig intensief bewegen) is wetenschappelijk bewezen dat het bij een milde depressie net zo goed werkt als een antidepressivum. Het verbetert je nachtrust en versterkt je zelfvertrouwen. Dat is exact wat je nodig hebt als je down bent.”
Daarnaast is voeding belangrijk voor je psychische weerbaarheid. “Onderzoek toont aan dat er een verband bestaat tussen depressiviteit en junkfood. Of je naar junkfood grijpt omdat je neerslachtig bent of dat je juist door die vette hap neerslachtig wordt, dat weten we niet. Wat we wel weten, is dat bepaalde voedingstekorten je psychisch kunnen verzwakken. Vooral een tekort aan vitamine B12 en foliumzuur kan bijdragen aan een dip of ervoor zorgen dat antidepressiva minder goed werken. Mijn advies is dan ook om rijk en gevarieerd te eten, vooral veel groente en fruit. Eet daarnaast ook vette vis, want die gezonde vetzuren zijn goed voor het brein.”
“Verder is het belangrijk dat je met overmatige stress leert omgaan. Binnen de psychiatrie is bekend dat mensen die daar gevoelig voor zijn in een psychose kunnen belanden door heftige emotie en te veel stress. Omgekeerd kan stressreductie je geestelijk sterker maken. Dat kun je op verschillende manieren bereiken: wandelen, buikademhaling, hartcoherentie, yoga, meditatie en mindfulness.”
Het zwartgallige geheugen
Ook Bockting denkt dat je andere stappen kunt nemen voor antidepressiva in beeld komen. “Een goed zelfhulpboek, internettherapie, psychologische hulp: ze kunnen effectief zijn om negatieve gedachten om te buigen en meer oog te krijgen voor het positieve in het leven. Want die emotie – neerslachtigheid, verdriet – heb je, die kun je niet veranderen. Maar de gedachten die de emotie aansturen, dáár heb je wel grip op. Dus is het belangrijk je te realiseren wat je voelt en waar die gevoelens vandaan komen. Hoe reëel zijn jouw gedachten? Als iemand je bijvoorbeeld niet teruggroet, kun je denken: hij heeft me vast niet gezien. Dat is minder pijnlijk dan wanneer je denkt: hij negeert me.”
Anders denken, oog krijgen voor het positieve. Daarin kun je jezelf trainen, meent Bockting. “Bij depressiviteit is dat een waardevol instrument, zeker als je al vaker depressief bent geweest. Het blijkt namelijk dat zo’n dip je geheugen verandert, waardoor je vooral datgene opmerkt wat je tegenzit of wat niet leuk is. Daar kun je vanaf komen, maar dan moet je je brein ‘heropvoeden’, zodat je weer de goede, leuke dingen in het leven kunt signaleren. Cognitieve training richt zich daarop.”
Er is dus een hoop dat je zelf kunt doen om de grip op je gevoelsleven te vergroten. Maar wat als dat niet helpt? Hoenders: “Dan zijn er natuurlijke middelen, zoals sint-janskruid, die bij een milde of matig ernstige depressie net zo effectief werken als reguliere antidepressiva, maar dan met minder bijwerkingen. Het is dan alleen wel belangrijk dat je niet het eerste de beste preparaat neemt. Het gaat erom dat er genoeg sint-janskruid in zit, zonder verdere vervuiling. De huisarts of psychiater kunnen je aan het juiste supplement helpen. Ik verwijs expres naar een arts, omdat de werkzaamheid van sint-janskruid zo sterk is dat ik het als medicatie beschouw. Ook kan het de werking van andere geneesmiddelen beïnvloeden en de werkzaamheid van de anticonceptiepil verminderen”
Ook het nog onbekendere SAMe kan een depressie verzachten, zegt Hoenders. “Dit nutriënt kan de beschikbaarheid van neurotransmitters – zoals serotonine – doen toenemen zoals antidepressiva dat doen. Ook dit middel alleen gebruiken op doktersvoorschrift.”
Geen snoepjes
Belangrijk is vooral dat mensen niet blijven aanmodderen, vindt Hoenders. “Er is veel wat je kunt doen om meer grip te krijgen op je gevoelsleven. Maar als je merkt dat je erg afvalt, aan zelfmoord denkt of niet meer kunt werken vanwege je depressie, dan is het tijd om psychologische hulp te zoeken en eventueel op reguliere medicatie over te stappen.” Het meest succesvol is het combineren van medicatie en therapie, stelt Bockting. “Bij de GGZ kun je terecht voor therapievormen die je weerbaar maken. Succesvol bij depressie zijn cognitieve gedragstherapie en interpersoonlijke therapie.”
Soms is er geen ontkomen aan antidepressiva en is het de manier om je door een moeilijke periode te loodsen. Maar daarna … Wat ik hoor, is dat mensen na verloop van tijd van de antidepressiva af willen. Herkenbaar? “Ja!”, zegt Bockting. “Antidepressiva zijn geen snoepjes. Het is medicatie. Daarom moet je ze alleen voorschrijven als het echt niet anders kan – bij een matige tot ernstige depressie – en bij voorkeur samen met psychologische therapie. De helft van de mensen met depressie slikt langdurig medicatie. En inderdaad, veel mensen vinden dit zelf bezwaarlijk en gebruiken hun medicijnen onregelmatig. Dat geldt overigens niet alleen voor mensen met psychische aandoeningen, maar voor iedereen die langdurig medicatie moet gebruiken, ook bij lichamelijke aandoeningen dus. Ongeveer de helft heeft moeite om maar pillen te blijven slikken.”
Maar wat als je wilt afbouwen, wanneer is het moment daar? “Dat weten we niet”, zegt Bockting. “Daar is beperkt onderzoek naar gedaan en dus ben je afhankelijk van de willekeur van de dokter.” Hoenders vindt het moment daar als je al maanden stabiel bent. Maar dat niet alleen: “Ik neem ook mee hoelang en hoe ernstig je depressief bent geweest, hoe vaak je een depressie hebt doorgemaakt en of je een warm, gezond netwerk hebt om op terug te vallen. Of je zonder medicatie kunt, is dus van veel factoren afhankelijk.”
En weer een herhaalrecept
“Ik leefde door die psychomedicatie in een hel, het kon niet erger worden”, besloot Cora. “Ik heb geprobeerd om afbouwen bespreekbaar te maken met mijn behandelaars, maar dat was onmogelijk. Ze wilden me hier niet in begeleiden. Na de nodige research over afbouwen ben ik op eigen houtje aan de slag gegaan.” Dat is gelukkig goed gegaan. Cora voelt zich al een halfjaar ‘beter dan ooit’. Bij mijn eigen moeder verliep het minderen met medicatie van kwaad tot erger.
Wat is wijsheid? Is op eigen houtje ‘afkicken’ verstandig? “Nee”, zeggen beide deskundigen. “Afbouwen moet je altijd samen doen met je huisarts of psychiater,” vindt Hoenders, “omdat je tegen afkickverschijnselen kunt aanlopen of een terugval kunt krijgen. Dan is het goed dat een arts met je mee kijkt en dat je samen beslist hoe je de behandeling het best kunt voortzetten.”
Veel mensen slikken echter al jaren antidepressiva zonder dat ze ooit een arts zien. En als je al niet te veel vertrouwen hebt in doktoren, ligt het niet voor de hand die op te zoeken als je je antidepressiva meer dan zat bent, legt Maud uit. “Vier jaar lang heb ik me als een zombie gevoeld. Niemand heeft zich ooit afgevraagd of het tijd was te stoppen met die antidepressiva. Niemand heeft mijn klachten in verband gebracht met medicatie. In plaats daarvan hebben ze een meisje van negentien volgepompt met pillen zonder ernaar om te kijken. Drie jaar geleden begon het te knagen: zou mijn zombiegevoel door de antidepressiva komen? Ik ben het gewoon gaan proberen: weg met die troep. Op eigen kracht, op eigen initiatief. Het was zwaar. Maandenlang heb ik me beroerd gevoeld. Als een junkie begon ik te zweten, te trillen, ik kreeg nachtmerries. Ik ben ondanks alles blij dat ik heb doorgezet, omdat ik weer emoties voel, omdat ik weer van alles wil ondernemen. Eindelijk voelt mijn leven niet meer zo leeg. Maar wat ben ik boos op de hulpverleners.”
Krijgen mensen te makkelijk antidepressiva voorgeschreven? “Dat moet je aan de huisartsen vragen; zij zien de meeste depressieve mensen en zij mogen als arts medicatie uitschrijven”, stelt Bockting. “Feit is wel dat het antidepressivagebruik nog steeds stijgt en dat de huisarts vaak te weinig tijd heeft om mensen met psychische problemen te helpen.” Dat beeld bevestigt Hoenders: “Tien minuten per consult is veel te weinig. Wat dat betreft is het mooi dat er nu vaak een psychiatrisch verpleegkundige en psycholoog in de huisartsenpraktijk zitten. Dat is een stap in de goede richting. Probleem is echter dat een huisarts soms wel drieduizend patiënten heeft. Het is ondoenlijk om het medicijngebruik van zo veel mensen te monitoren. Vandaar dat mensen soms langer dan nodig antidepressiva gebruiken. Voor kalmeer- en slaappillen is een systeem ontwikkeld om onnodig slikken te voorkomen. Dat zou er ook voor antidepressiva moeten komen. Zeker omdat de laatste wetenschappelijke onderzoeken laten zien dat antidepressiva minder effectief zijn dan we dachten.”
Grip op je gevoelsleven
Cora wil nooit meer aan de psychomedicatie. Zij heeft het gevoel dat haar leven nu pas begonnen is. Voor Maud blijft het vallen en opstaan. “Het voelt alsof vier jaar van mijn leven zijn afgenomen. Ik was ooit een enthousiast, passievol, creatief meisje en werd iemand zonder empathie, liefde of passie. Ik moet mijn gevoel, wie ik ben, herontdekken. Als ik in de spiegel kijk, zie ik een nieuw persoon.”
En mijn moeder? Ik heb dankzij dit verhaal geleerd dat mijn moeder ernstiger ziek is dan ik had vermoed. Voor haar is er op dit moment geen beter alternatief dan medicijnen slikken. Tegelijkertijd zou ze haar leefstijl wat meer antidepressief kunnen maken; wellicht staat ze dan wat sterker in haar schoenen. En niet alleen zij zou dat moeten doen, maar ik ook, of iedere willekeurige lezer. We zijn allemaal weleens minder happy. Hoe vaak lopen we weg voor dat gevoel? Het is zaak om die neerslachtige gevoelens serieus te nemen en ze geen joekel van een depressie te laten worden. Doe je voordeel met die wetenschap.
Bij wie klop je aan voor psychische hulp?
- De huisarts – De meeste mensen gaan eerst naar de huisarts met psychische klachten. Hij kan je medicatie voorschrijven, maar ook andere handreikingen doen om beterschap te bewerkstelligen.
- GGZ – Als de huisarts je niet kan helpen, kan deze je verwijzen naar de GGZ, waar je bij psychologen en psychiaters terechtkunt en behandelingen kunt volgen zoals runningtherapie, mindfulness of cognitieve therapie.
- De psychiater/psychotherapeut/klinisch psycholoog – Deze hulpverleners zien ‘het topje van de ijsberg’. Zij behandelen mensen die zwaar of langdurig depressief zijn of degenen die een ernstige psychische aandoening hebben waarvoor zij medicatie moeten gebruiken.
De antidepressieve leefstijl
- Bewegen: 3x per week 30-40 minuten matig intensief bewegen (schaatsen, hardlopen, roeien)
- Kies voor actief ontspannen: wandelen, buikademhaling, hartcoherentie, yoga, meditatie, mindfulness.
- Eet geen junkfood, maar wel vette vis en veel groente en fruit (goed voor je brein).
- Soms kunnen foliumzuur en vitamine B12 je uit je dip helpen.
Voorkom een 2e depressie
Goed afbouwen is belangrijk om te voorkomen dat je opnieuw in een dip belandt en dat risico is groter als je al eens depressief bent geweest. Klinisch psycholoog professor Claudi Bockting doet onderzoek naar hoe je terugval kunt voorkomen. Zij boekt goede resultaten met een korte cognitieve training van acht sessies waarbij je oude patronen leert herkennen, valkuilen leert omzeilen en uitgedaagd wordt te dagdromen over jouw ideale leven. “Op basis daarvan onderzoek je welke patronen je inmiddels kunt loslaten. Dit proces maakt je sterker, omdat je emoties beter een plaats kunt geven en een meer genuanceerd beeld van jezelf vormt. Dat effect ijlt lang na. Over een periode van 5,5 jaar blijken mensen beter beschermd tegen terugval dan degenen die deze korte training niet hebben gehad. Wat ik nu wil onderzoeken is of de cognitieve training mensen misschien ook kan helpen bij het afbouwen van medicatie. De vraag is of je zonder pillen en met deze training depressievrij kan blijven.”
Claudi Bockting zoekt voor haar onderzoek mensen die hersteld zijn van een depressie en nog antidepressiva slikken. Meedoen aan het onderzoek of meer weten? doorbreek-depressie.nl
Deskundige
- Klinisch psycholoog prof. Claudi Bockting is adjunct-hoogleraar Depressie: etiologie, recidivering en chroniciteit aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze onderzoekt met haar team onder meer hoe je de kans op terugval bij depressie kunt verminderden. Daarnaast werkt ze als klinisch psycholoog en psychotherapeut bij Arkin in Amsterdam.
- Rogier Hoenders is psychiater bij het Centrum Integrale Psychiatrie van Welnis/Lentis. Hij behandelt patiënten met zowel reguliere geneeswijzen als natuurlijke methoden. Hij is onlangs aan de Rijksuniversiteit Groningen gepromoveerd op zijn onderzoek naar de integrale aanpak binnen de psychiatrie. centrumintegralepsychiatrie.nl
Meer weten?
- Tussen dip en droom, Claudi Bockting e.a., Uitgeverij Spectrum, ISBN 9789000328857, € 18,99
- Niet meer depressief, Claudi Bockting, Bohn Stafleu van Loghum, ISBN 9789031374274, € 19,99
- Op vgct.nl vind je hulpverleners die voldoende geschoold zijn om cognitieve therapie te geven.
- Wil je meer weten over cognitieve training en of die bij jou in de buurt gegeven wordt? Kijk op: doorbreek-depressie.nl