Verbindingen. Daarover gaat het tijdens deze ontmoeting. Over relaties tussen moleculen, over de interactie tussen lichaam en geest, over de samenhang van voeding en gezondheid. Florentine van Vollenhoven ontmoet de wetenschapper Jan van der Greef.
Ontmoetingen – In de serie De Ontmoetingen regelt gezondNU een ontmoeting tussen een gezondNU-deskundige en zijn of haar ‘idool’. Dit keer ontmoet Florentine van Vollenhoven Jan van der Greef.
Dit is Florentine – Florentine van Vollenhoven heeft sinds 1994 een Praktijk voor Natuurgeneeskunde. Ze is ondermeer gespecialiseerd in vastenkuren. Daarnaast is ze hoofdvakdocent aan de Academie voor Natuurlijke Geneeswijzen Noord-Nederland. Florentine heeft drie zoons, twee kleindochters en woont met haar grote liefde Henk in Drenthe.
Dit is Jan – Prof. dr. Jan van der Greef studeerde scheikunde in Utrecht. Na zijn promotie ging hij werken bij TNO, waar hij directeur systeembiologie is. Daarnaast werkt hij als hoogleraar Analytical Biosciences aan de Universiteit Leiden. Jan is vader van drie zoons en getrouwd met Jetske.
Waarom Florentine Jan wil ontmoeten: “Jan heeft de systeembiologie, een nieuwe wetenschappelijke stroming, op de kaart gezet. Zijn ‘systeemdenken’ kent veel verwantschap met natuurgeneeskunde.”
Een zwerm spreeuwen
Als ze elkaar zien, worden er cadeautjes uitgewisseld. Jan krijgt bloemen. Voor Florentine zijn er natuurfoto’s, geschoten door Jan zelf. In de natuur vindt hij de bevestiging voor de grotere samenhang. Hij laat een videofragment zien van een zwerm spreeuwen die een luchtballet vertonen.
Jan: “Het is een nauwkeurige choreografie. Dus je zou verwachten dat er een leider aanwezig is. Maar de synchrone bewegingen ontstaan pas bij duizenden vogels. Het is onmogelijk een individu te volgen. Ze vliegen dicht op elkaar en toch bosten ze niet. Wat beweegt deze groep? Dat wil ik weten. Waarom? Omdat dit mijn manier is van geluk voelen.”
Een brug en een rups
Florentine: “Als scheikundige houdt Jan zich bezig met moleculen. Hij focust zich echter niet op één stofje, maar op de relatie tussen moleculen onderling. Wat betekent hun samenhang voor de gezondheid. Dankzij deze visie, het systeemdenken, kan hij volgens mij in de nabije toekomst de werking van de natuurgeneeskunde wetenschappelijk onderbouwen. Of in ieder geval een brug slaan tussen natuurgeneeskunde en wetenschap.”
Jan: “Het idee achter systeembiologie is dat alles met elkaar in verbinding staat: voeding en gezondheid, lichaam en geest. En dat is nieuw. De wetenschap heeft zich de afgelopen decennia sterk toegespitst op details zoals moleculen, Wat we dankzij de systeembiologie ontdekt hebben, is dat de impact van dat ene molecuul afzonderlijk niet zo groot is. Hun samenhang en hun dynamische patroon maken ze krachtig. Neem bijvoorbeeld Chinese kruidenremedies. Wanneer je een stof uit zo’n geneesmiddel isoleert, doet het vrijwel niets of het creëert het bijwerkingen. Alle stofjes samen zorgen voor een interactie die het medicijn zijn veilige geneeskracht geeft.”
Florentine: “Het gaat dus bij moleculen net als bij mensen om verbindingen. Als cliënten mijn spreekkamer binnenlopen, komen ze ook nooit ‘alleen’. Iedereen heeft een vader of moeder. Iedereen neemt zijn eigen pakket mee: waar je bent opgegroeid, waar je woont.”
Stilte. “Maar Jan, dat op het gebied van gezondheid alles samenhangt, had Hippocrates toch al bedacht?”
Jan: “Ja, alleen hebben we dat losgelaten toen de verlichtingsfilosoof Descartes de scheiding tussen lichaam en geest doorvoerde. Wetenschappers gingen zich op de materie richten. Farmaceuten isoleren stoffen. Medici bekijken ziekte voornamelijk vanuit één symptoom. De wetenschap houdt zich met name bezig met DNA. Als je alleen details ziet, verlies je snel het overzicht. Er is méér dan erfelijk materiaal. Een rups en een vlinder zijn genetisch gezien identiek, toch zien ze er verschillend uit. Hoe dat kan, weten we niet. Misschien begrijpen we meer als we onze kennis in een groter geheel plaatsen. We moeten van inzoomen naar uitzoomen.”
Ouder worden
Florentine: “Hoe ouder ik word, hoe beter ik de verbinding met mezelf voel. Dat vind ik het voordeel van ouder worden. Je beseft welk potentieel je bezit en daar leef je naar. Niet alleen in relatie tot jezelf, ook tot anderen. Je weet beter hoe je jezelf en anderen gelukkig maakt. Zo haal je het beste uit elkaar. En jij?”
Jan: “Dat is de beste omschrijving voor wat ik flow noem. Ik vind die flow in de natuurfotografie op het ogenblik dat ik de klok loslaat. Als ik opga in het fotograferen, zijn de resultaten op hun best. Maar zodra ik me realiseer dat dit shot geweldig kan worden, is de magie verbroken. Ik heb het gevoel dat ik steeds meer in flow leef, omdat ik controle durf los te laten. Ik kies voor kwaliteit van leven. Kwaliteit, in het aangaan van verbindingen, in contact.”
Vlinders en crisis
Jan: “Tijdens een workshop ontmoette ik de Amerikaanse hoogleraar Otto Scharmer, hij ontwikkelde de Theory-U. Volgens deze theorie is luisteren en begrijpen wat er wordt gezegd zónder te oordelen, genoeg. Je hoeft niet met een doel te praten. Je mag erop vertrouwen dat er vanzelf iets ontstaat als je met elkaar verbinding maakt. Die visie weerspiegelt voor mij de ultieme wijze van leven. Zo ga je een diepgaand contact aan en kun je iets compleet nieuws creëren. Ik was trouwens bij die workshop, omdat ik iets positiefs wil doen tegen het ‘kredietcrisisdenken’. Ik geloof dat al die berichtgeving die is gedreven door angst, grote gevolgen heeft. In de wiskunde noemen ze dat het vlindereffect. Met iets kleins en schijnbaar onbenulligs, kan je iets groots bereiken dat razendsnel de wereld verandert. Daarom is het ook zo belangrijk wat er gezegd en geschreven wordt.”
Florentine: “Vanuit die gedachte ben ik uren bezig de antwoorden op de lezersvragen voor gezondNU te formuleren. Dan heb ik wat op papier staan en moet het toch anders. Ik probeer me bewust te zijn van de manier waarop ik praat, hoe ik denk en wat dat teweeg brengt. Dat kan niet zorgvuldig genoeg zijn. En over de crisis: ik denk dat een crisis zuiverend kan werken. Wanneer je weinig hebt, word je teruggeworpen op creativiteit. Daaruit kan veel moois ontstaan.”
Jan: “In deze crisis gaat het om meer dan geld. Vroeger gaf je de man met de geit een papiertje waarop stond dat hij nog twintig bloemkolen van je tegoed had. Geld stond gelijk aan vertrouwen. De échte crisis is dat we niemand meer vertrouwen. Maar we hebben elkaar nodig. Dat laat de crisis genadeloos zien. Wat er met de Amerikaanse economie gebeurt, raakt ons allen: Nederlanders, Chinezen, Zuid-Amerikanen.”
Een woord
Florentine: “Weet je trouwens dat we aankomend schooljaar het systeemdenken gaan onderwijzen op de Academie voor Natuurgeneeskunde? Natuurlijk zou ik bijna zeggen. Want systeemdenken ís natuurgeneeskunde. Zo’n holistische visie.”
Jan: “In het bijzijn van wetenschappers zou ik het systeemdenken zo niet snel verwoorden. ‘Holisme’ is in universitaire kringen geen populaire term. Het is onbekend terrein en niet wetenschappelijk onderbouwd. Daardoor voelt het bedreigend. Een emotionele reactie, want wetenschap is voor mij juist ontdekken. Je begeven buiten de gebaande paden is het spannendste en vakmatige gezien het interessantste. Het houdt in dat je openstaat voor nieuwe ontwikkelingen. Je hoeft een nieuwe visie niet te accepteren om het te onderzoeken. Als je op voorhand alles afkeurt, ontbreekt de openheid om op ontdekkingsreis te gaan.”
Florentine: “Maar hoe ga je om met wetenschappers die minder open minded zijn?”
Jan: “Door niet buiten de wetenschappelijke wereld te gaan staan. Ik wil dat het systeemdenken gedragen wordt. Daarom laat ik onderzoekers delen in mijn verwondering en spreek ze aan in een taal die zij begrijpen. Er zijn diverse medicijnen die gedragen worden door klinische studies die wetenschappelijk prima zijn, maar het in de praktijk niet redden. Dat vinden veel wetenschappers met mij. Zo relativeer ik de wetenschappelijke waarde van de huidige evidence based studies (wetenschappelijk bewezen, red.) en laat ik vervolgens de kracht van practice based (getoetst in de praktijk, red.) zien.”
“De practice based medicine vormt het bestaansrecht van de Chinese geneeskunst. Miljoenen mensen profiteren al duizenden jaren van deze visie, die goed en nauwkeurig beschreven staat. Daar kun je niet aan voorbij. Het is voor mij daarom niet de vraag of Chinese geneeskunde iets doet, maar hóé. Ik hoop ooit een wetenschappelijk model te ontwikkelen die deze synergetische werking verklaart.”
Florentine: “Je wordt kritisch gevolgd.”
Jan: “Dat klopt. En ik ben ook niet ongevoelig voor kritiek. Maar ik probeer daarop te reageren met wetenschappelijke argumenten en niet vanuit emotie.”
Oost en west
Jan: “Ik wil af van het denken in tegenstellingen. Oost, west, complementair, regulier. We hebben allemaal hetzelfde doel: mensen gezond maken.”
Florentine: “Ik was eens in een Koreaans ziekenhuis. In het midden van het ziekenhuis lagen de patiënten. Elke patiënt kreeg een ‘westers’ én een ‘oosters’ werkende arts aan zijn bed. Er was ook een oosterse apotheek die elke dag voor bijna elke patiënt een uniek kruidenrecept samenstelde. Gekeken werd welke behandeling het beste die ene persoon hielp.”
Jan: “Ik denk dat zo’n ziekenhuis de toekomst heeft, ook in Nederland. Een medicijn dat voor iedereen werkt, past niet meer in deze tijd. Bij TNO krijgen we een steeds beter inzicht hoe we mensen een persoonlijke diagnose kunnen geven. Tot nu toe kreeg je bijvoorbeeld te horen dat je ‘reuma’ had. Uit ons onderzoek blijkt echter dat er diverse subtypes van reuma zijn, die je verschillend moet behandelen. Die gezondheidszorg op maat is de toekomst.”
Florentine: “Ik denk niet dat de farmaceutische industrie daarop zit wachten.”
Jan: “Juist wel! De ontwikkeling en introductie van nieuwe medicijnen verloopt steeds minder succesvol. Als de farmaceutische industrie geneesmiddelen op maat maakt, gaan er nieuwe markten open. Tegelijkertijd blijven aan medicijnen bijwerkingen kleven. Het is interessant te achterhalen wanneer een ziekte zich openbaart. Elke aandoening heeft een aanloopfase, waarbij de kwaal er wel is maar de symptomen nog niet. Als je mensen in die fase behandelt, kun je wellicht het mechanisme achter de aandoening aanpakken en mensen echt beter maken.”
Dynamiek is leven
Florentine: “Ziek, gezond: weer die tegenstellingen. Terwijl een lichaam een dynamisch geheel is. Mensen hebben het vaak over meer balans in hun leven, maar niets is zo dodelijk. Je kunt rechtop fietsen dankzij het continu zoeken naar evenwicht. Zodra je balans bereikt, val je om. De Chinezen omschrijven balans als het moment waarop yin en yang samenkomen: dan sterf je.”
Jan: “Dynamiek is leven. Als je elke zes minuten een uitdraaitje zou maken van je bloedsamenstelling, ontvouwt zich in de loop van de dag een prachtige dynamiek. De samenstelling van je bloed verandert continu. Het is als een dans van moleculen op de maat van het leven. Hoe veerkrachtiger de bloeduitslagen zijn, hoe vitaler je bent.” Stilte. “We zouden ons meer op gezondheid moeten focussen.”
Florentine: “Maar dat vergt een andere manier van denken. Als ik studenten vraag een essay te schrijven over wat gezond en wat ziek is, krijg ik drie A4tjes over ziekte en slechts één over gezond. We denken in ziek zijn. Terwijl het bij gezondheid niet gaat om die knieband die opspeelt. Je gezond voelen is zo veel meer. Het is leven naar je potentieel, je vitaal voelen. Elke ochtend zin hebben in het leven. Verwondering. Innerlijke vreugde. Dat heb ik elke dag wel. En wat is gezond leven voor jou, Jan?”
Jan: “Ik heb als kind polio gehad, daardoor ben ik minder goed ter been. Gezondheid is voor mij iets wat je hebt als je er niet over nadenkt. Zodra ik stilsta bij wat ik niet kan, tja … Ik ken mijn grenzen, maar ik denk in mogelijkheden. Ik kan moeilijk lopen, maar boswachters brengen me vanwege mijn fotografie overal heen. Ik kom op plekken waar niemand anders mag komen. Dankzij mijn ziekte kan ik goed zitten en wachten. Als ik meer beweeglijk was, zou ik minder geduld hebben om dat ene prachtige fotomoment af te wachten.”