Een wortel eten staat synoniem voor ongezellig en saai. Taart en chips, dat is pas feest! Op de bank tv-kijken is fijn, sporten moet. Waarom kleeft er aan de gezondere keuze een minder feestelijk of zelfs een ‘moeten-imago’? En kan dat anders? Redacteur Gebke Verhoeven zoekt het uit.
Toegegeven, dit artikel schrijf ik ook uit eigenbelang. Want uiteraard ben ik bewust bezig met gezond leven, maar dat wil niet zeggen dat het ook altijd lukt. Met enige jaloezie zie ik stagiaires met radijzen en tomaatjes aan hun bureau zitten en hoor ik aan hoe ze zich vanavond weer dubbelvouwen tijdens de yogales. Oké, ik loop twee keer per week hard en doe aan lunchwandelen, maar dat voelt soms meer als een gezonde aflaat (een manier om mijn geweten te sussen) dan dat het werkelijk zoden aan de dijk zet. ’s Avonds grijpt mijn hand toch weer in de dropjespot en kruip ik traditiegetrouw op de bank. Met in mijn achterhoofd een stemmetje dat sust ‘wat geeft dat nou?’ en een ander stemmetje dat roept ‘je weet dat dit niet goed voor je is’.
Sjakie en de Chocoladefabriek-syndroom
Herkenbaar? Vast wel. Veel mensen die bewust met hun gezondheid omgaan, worden geconfronteerd met kleinere en grotere dilemma’s en verleidingen. Psycholoog en geluksonderzoeker Ad Bergsma omschrijft dit als het ‘Sjakie en de Chocoladefabriek-syndroom’ (naar het boek van Roald Dahl). Bergsma: “Eigenlijk zijn we allemaal Sjakies en lopen we rond in een chocoladefabriek waarin we continu verleid worden door een overvloed aan ongezond eten dat heel lekker, maar niet heel goed voor ons is. Als je de keuze hebt tussen ijs of wortelen, dan vraagt het veel van je zelfbeheersing om de gezonde keuze te maken. We zijn van nature zo geprogrammeerd dat we een voorkeur hebben voor vet en zoet, omdat dit voedsel ons de meeste energie oplevert. Dat je vrijwillig op een worteltje bijt in een omgeving met zo veel vette en suikerrijke alternatieven is eigenlijk tegennatuurlijk.”
Ook arts Ivan Wolffers, schrijver van Het gezonde lifestyleboek, concludeert dat onze genen botsen met de omgeving waarin we verkeren. “Het menselijk lichaam is gemaakt om te functioneren in een omgeving van schaarste, waarin we veel moeten bewegen om aan eten te komen.” Suiker en vet waren zeldzaam en dus moest je ervan profiteren als ze er waren. En dat doen we nu. Volop. We hebben in feite een aangeboren zwak voor veel eten en weinig bewegen, omdat dit ons ooit hielp overleven.
Dat geldt echter niet voor ongezonde gewoontes, zoals roken of te veel drinken. Hier gebeurt iets vreemd, zegt Wolffers. “Ergens zijn we normaal – zelfs feestelijk – gaan vinden wat helemaal niet normaal is. In de jaren zestig stonden de sigaretten op tafel als teken van gastvrijheid. Onbegrijpelijk. Roken is sowieso iets vreemds: er worden planten in tropische oorden geoogst en gedroogd, per boot komen die hierheen, er gaat een velletje papier om, dat stop je in je mond, je steekt het aan en vervolgens ben je stoer, onafhankelijk en avontuurlijk. Hoe kan dat? Het antwoord: goede marketing. Alles is aangeleerd. Ook wat gezond en ongezond is. Wat leuk is en wat niet. We zijn bier alleen maar met voetbal gaan associëren doordat de reclame ons dat keer op keer vertelt. Waarom zijn veel verpakkingen van sigaretten rood? Bessen hebben doorgaans die kleur. Het is een teken dat er veel antioxidanten in zitten en dat ze zoet zijn van smaak. Daarom heeft de mens van nature de neiging om naar rood te grijpen.”
Op wilskracht
Een betere marketing zou ook kunnen helpen om het imago van een gezondere leefstijl feestelijker en daarmee verleidelijker te maken, suggereert Wolffers. Maar zelfs met de beste reclamecampagne van de wereld zal het nog jaren duren voordat wortelen het gaan winnen van friet of chocolade. “Op korte termijn is daarom de kat niet op het spek binden de beste methode om mensen tot gezond te verleiden”, denkt Bergsma. “Ikzelf heb geen auto en dus doe ik alles met de fiets. Zo kom ik vanzelf aan genoeg beweging. Als de auto voor de deur staat en je stapt met de autosleutels naar buiten, dan is de kans dat je de fiets pakt nihil.”
Bergsma pleit voor een minimalisering van ongezonde keuzes. “Mijn moeder kocht vroeger één zak drop per week. Als hij op was, was hij op. Op scholen kon je in de jaren zeventig hooguit gevulde koeken kopen. Nu zijn er zo veel meer keuzes, is er zo veel meer geld te spenderen. Zie het dan maar eens te redden op wilskracht alleen.” Bergsma zou graag zien dat gezond een prominente plek krijgt. “Op mijn werk staat altijd een schaal fruit op de balie. Dat voorkomt dat ik naar Balisto’s grijp. Het is wetenschappelijk bewezen dat als fruit en groente in kantines vooraan liggen, mensen daar sneller naar grijpen dan naar ongezonde snacks.” Zulke kleine maatregelen kunnen een groot effect hebben op de keuzes die we maken. Volgens Bergsma zijn het juist die kleine veranderingen die op den duur van betekenis kunnen zijn voor onze gezondheid, omdat ze goed vol te houden zijn.
Oud worden
Uit een gezondNU-enquête blijkt dat het gros van de Nederlanders gezond oud wil worden (61 procent zegt 100 jaar oud te willen worden, mits hij geestelijk maar helder blijft). Willen we dat bereiken, dan moeten we niet zeuren, maar poetsen, luidt het devies. Wolffers: “Dat diabetes type 2 explosief toeneemt, komt niet alleen door de hogere levensverwachting, maar vooral ook door onze leefstijl. En juist die heb je zelf in de hand.” Alhoewel de gezonde verandering volgens de deskundigen bij jezelf begint, is de kans op succes groter als de hele samenleving meedoet. “Aan het genenpakket met de aangeboren voorkeur voor vet en zoet kun je niets veranderen. Wat je wel kunt veranderen, zijn de omgevingsfactoren. Ongezonde verleidingen verminderen, gezonde keuzes beter profileren.”
Wolffers pleit voor structurele veranderingen. “In het verleden hebben we cholera-uitbraken kunnen uitbannen doordat de overheid regels opstelde voor schoon water. Inmiddels weten we dat er een disbalans bestaat tussen de energie die we binnenkrijgen en die we verbruiken, en dat dit tot ziektes als diabetes, hart- en vaatklachten, kanker en dementie kan leiden. Toch liggen de supermarkten nog steeds vol vette, suikerrijke producten en word je overal ongevraagd belaagd door reclames voor ongezonde verleidingen. Als de overheid verwacht dat we in de toekomst tot ons 67e blijven werken, dan moet onze gezondheid dat toelaten.”
Laat je verleiden
Bergsma heeft een advies voor wie de switch naar een gezonde leefstijl wil maken. “Gezond leven is je eigen gebruiksaanwijzing leren kennen door te ontdekken wat bij je past. Gelukkig hebben we nooit eerder zo veel gezonde keuzes voor handen gehad. Als kind kende ik ananas alleen uit blik, nu ligt die vers in elke marktkraam. En wie had er twintig jaar geleden gehoord van sporten als klimmen, streetdance of skidiven? Laat je daar eens wat vaker gezond door verleiden.”
Zij maakten de gezonde switch
Onze voorliefde voor vet en zoet heeft ons duizenden jaren behoed voor uitsterven, maar keert zich nu tegen ons. Hebben we dan helemaal geen vat op die oeraanleg? Zeker wel, bewijzen deze gezondNU-lezers.
Gezond leven volgens Ellen Webbink
“Juist omdat ik niet mocht snoepen, ging ik het doen”
“Als kind was ik te dik. Ik werd erom gepest en van mijn moeder moest ik naar de diëtist. Elke week op de weegschaal terwijl die broodmagere vrouw me wéér te zwaar bevond. Gewicht werd een obsessie, net als eten. Juist omdat ik niet mocht snoepen, ging ik het doen. Het schuldgevoel achteraf was meer ziekmakend dan het snoepen zelf. De huisarts heeft altijd volgehouden dat ik in de puberteit zou afvallen en zijn voorspelling is uitgekomen. Een groeispurt, een flink eind naar school fietsen en een verliefdheid waren genoeg om de wijzers van de weegschaal voorgoed te laten zakken.”
Zelfgemaakt en zelf verbouwd
“Er is veel te doen over overgewicht. Maar volgens mij bestaat er niet één weg naar gezondheid. Je moet je eigen pad zien te vinden. Voor mij betekent dat dat ik niets anders dan mijn gezonde verstand laat beslissen over mijn leefstijl. Ik sport, eet lekker zelfgemaakt (vaak ook zelf verbouwd), met producten van het seizoen en zonder vlees. Die laatste omschakeling heeft me totaal geen moeite gekost, omdat het zo goed voelde. Gaandeweg heb ik geleerd wat er bij me past. Van kaas bijvoorbeeld krijg ik last van mijn buik, dus dat laat ik staan. Tenminste, meestal, want de kern van mijn leefstijl is dat ik inconsequent mag zijn.
Daarom eet ik als vegetariër een paar keer per jaar een visje en geniet ik dubbel en dwars van iets ongezonds zoals een taartje. Ik kwel mezelf niet langer.”
Gezond leven volgens Heleen Quintrill
“Ik kook nu alles zelf”
“Ik was boos. Heel boos. Depressief. Met een kort lontje. Ik was geen leuke moeder, geen leuke vrouw. Terwijl daar geen reden toe was. Nou ja, ik had wel weinig energie en veel hoofdpijn. De huisarts had geen idee hoe hij me kon helpen, een natuurgeneeskundige wel. Het probleem lag volgens haar in mijn darmen. Doordat mijn darmen niet optimaal functioneerden, lag mijn hormoonhuishouding overhoop en stond ik geestelijk minder stevig in mijn schoenen. Door anders te eten – geen suiker, geen tarweproducten en geen toevoegingen – zou dat kunnen veranderen. Haar verhaal klonk goed. En ik wilde me maar wat graag beter voelen.”
Weg pakjes en zakjes
“Ik ben altijd van de pakjes en de zakjes geweest, lekker makkelijk. Koken vond ik niets. Boodschappen deed ik achteloos, zonder op etiketten te letten. Dat moest veranderen. Ik heb er een sport van gemaakt om etiketten te ontcijferen en kon daardoor gezondere keuzes maken. Al het eten uit de voorraadkast dat ik niet meer mocht hebben, heb ik weggeven of weggegooid. Ik ben cold turkey gegaan. Het betekende dat ik me twee weken grieperig heb gevoeld. Daarna voelde ik de energie terugkomen, mijn hoofdpijn verdween, ik kon me concentreren en zag beter. Een enorme stok achter de deur. Dit gevoel wilde ik vasthouden.”
“Mijn kinderen en man hebben vanaf het begin met mij meegegeten; ook zij voelden zich beter. Anders eten was beslist geen straf, want sindsdien kook ik echt álles zelf. Wat is dat lekker! Eten heeft meer smaak, kleur en geur gekregen. Ik heb ontdekt dat ik koken eigenlijk heel leuk vind en nog goed kan ook. Er is een wereld voor me opengegaan. Hoe gaaf is dat? Degene die achter het fornuis staat, heeft de macht in handen om de gezonde switch te maken.”
Gezond leven volgens Corine van der Hoeven
“Meer eten en toch afvallen”
“Na mijn puberteit ben ik gaan hannesen met mijn gewicht. Periodes van streng diëten wisselde ik af met maanden vol zoete snacks. Afvallen lukte prima, voor even. Al snel kwam ik weer aan en begon het circus opnieuw. Ik wist niet meer hoe je normaal kon eten en er ook van kon genieten. In die tijd werkte ik als kraamverzorgende en toevallig kwam ik terecht bij een vrouw die voedingdeskundige was. Ze zag me met mijn radijsjes en worteltjes en al snel kwam het gesprek op afvallen. Haar conclusie: ‘Je eet te weinig.’”
“Ik at inderdaad niet veel: een bakje yoghurt met fruit ’s ochtends leek me wel voldoende tot aan de lunch van twee boterhammen met wat augurk. Ik wilde vooral niet aankomen, dus om zomaar meer te gaan eten? Twijfels sloegen toe. Maar die voedingsdeskundige zag er zo stralend uit en ik voelde me toen als 23-jarige soms al tachtig. Zo weinig energie had ik. Erger kon het niet worden, besloot ik en dus ging ik meer eten: zonder suikers, zo natuurlijk mogelijk.”
Verbaasde collega’s
“Vanaf die tijd eet ik minstens drie fikse sneeën brood als ontbijt en geen jam als beleg, maar vruchtenspread. Als ik trek krijg, neem ik gewoon weer wat. In het begin bleef ik honger houden. ‘Niet negeren,’ waarschuwde de voedingsdeskundige, ‘luister naar je lichaam.’ Dat vond ik moeilijk. Het is een tijd van vallen en opstaan geweest. Nog meer eten, waar eindigde dat? Twintig jaar later kan ik antwoorden: in een gezonder lijf dat ook nog eens twintig kilo lichter weegt. Nog steeds stop ik niets achteloos in mijn mond, maar nog altijd gaan er vier boterhammen plus een tas vol groente en fruit mee naar het werk. Collega’s snappen niet hoe ik met zo veel eten schijnbaar moeiteloos in maatje 36 blijf passen, maar dat lukt al twintig jaar.”
Ongezond is niet altijd eigen schuld
“Gezond leven is niet alleen een kwestie van ‘waar een wil is, is een weg’. En ongezond leven is niet meteen eigen schuld, dikke bult”, stelt Ivan Wolffers. Waarom niet?
- “Soms is gezond leven lastiger, omdat je pech hebt met je genenpakket, waardoor je eerder dik wordt of meer verslavingsgevoelig bent.”
- “Wat gezond is, is niet altijd even duidelijk. Neem sportdrank: de naamgeving impliceert dat je goed bezig bent, maar als je twee flesjes sportdrank op hebt, heb je zo veel suiker binnen dat je de hele dag niet meer hoeft te eten.”
- “Supermarkten puilen uit met ongezonde producten vol suiker en vet, omdat die het beste verkopen.”
- “Programma’s die tot een gezondere leefstijl moeten leiden, bereiken niet de mensen die dit het hardst nodig hebben (degenen uit sociaal lagere milieus).”
- Medisch deskundigen zijn niet altijd goed in het verkopen van de gezonde leefstijl. “Als een arts tegen een beginnend diabetespatiënt zegt: ‘Je kunt je ziekte een halt toeroepen door af te vallen óf medicijnen te gebruiken’, dan is dat te vrijblijvend. Het komt anders over als je zegt: ‘Je hebt alles in handen om gezond te worden. Hoe fantastisch is dat? Dit en dat gaan we doen.’”
minicursus gezonde gewoonte
Blijvend gewicht verliezen, voorgoed stoppen met roken of minderen met alcohol. Volgens psycholoog Ad Bergsma is veranderen moeilijk omdat ingeslepen gewoonten pas aan diggelen gaan als de gezonde keuze een gewoonte is geworden, “Iets wat je gaat missen als je het niet doet”. Hoe krijg je dat dan toch voor elkaar?
- “Stel duidelijke doelen en bedenk hoe je die kunt verwezenlijken.”
- “Leg de lat niet te hoog. Als je twee bier per dag drinkt, kun je beter naar één biertje gaan in plaats van helemaal te stoppen. Dat houden de meesten niet vol.”
- “Doseer moeilijke keuzes: laat niet ineens al het ongezonds achterwege, maar voer gezonde veranderingen geleidelijk door.”
- “Gebruik je positieve emoties om enthousiast van start te gaan met je nieuwe leefstijl, en gebruik je negatieve emoties om te bedenken hoe je tegenslag tackelt. Want die ga je tegenkomen. Dat is niet erg, het gaat erom hoe je ermee omgaat.”
Tips van lezers voor de gezonde metamorfose
- Eet alles vers gemaakt – weg met zakjes en pakjes
- Gun jezelf zeker twee maanden de tijd om te veranderen
- Lees de etiketten, zodat je gezondere keuzes kunt maken
- Gezonder eten is de basis voor meer energie, daarna ga je vanzelf meer bewegen
- Gezond leven is ontdekken wat bij je past
- Wees niet te streng voor jezelf
- Krijg plezier in nieuwe gewoontes
- Zondigen is helemaal niet erg
- Ga niet in je eentje gezonder leven, maar doe dat samen als gezin
Deskundigen:
- Psycholoog en geluksonderzoeker dr. Ad Bergsma heeft verschillende boeken geschreven over onderwerpen zoals gelukkig werken en opvoeden. Ook werkte hij mee aan het boek Fluitend door de chocoladefabriek.
- Prof. dr. Ivan Wolffers is hoogleraar Gezondheidszorg en Cultuur aan het VUmc in Amsterdam en schrijver van talloze gezondheidsboeken waaronder Het gezonde leefstijlboek.
meer lezen:
- Het gezonde leefstijlboek, Ivan Wolffers, Uitgeverij Nieuw Amsterdam, ISBN 9789046813669, € 19,95
- Fluitend door de chocoladefabriek, Stichting Voedingscentrum Nederland Uitgeverij, ISBN 9789070840242