haver

Tot zestig jaar geleden was haver een van de belangrijkste gewassen in Nederland. De komst van tarwe en maïs verdrong het van onze bodem. Jammer, want dit (glutenvrije) graan zit vol gezonde stoffen voor mens, dier én milieu. Goed nieuws: haver komt terug!

Honderden jaren lang was haver dé brandstof voor werkpaarden op het land. Het was stevige, voedzame kost en niet duur. Omdat boeren geen cent te makken hadden, aten ook zij soms wel driemaal per dag havermoutpap. Ondanks dit eenzijdig eetpatroon waren ze meestal toch sterk en fit. Haver is krachtvoer, stelt onderzoeker Luud Gilissen. “Het leverde waarschijnlijk een groot aandeel in de goede gezondheid van deze boeren.”

Vanuit zijn expertise in allergieën deed Gilissen onderzoek naar veilige, gezonde voeding bij coeliakie (glutenintolerantie). Daarbij stuitte hij op het ‘vergeten’ graan haver. Gilissen: “Haver is van nature glutenvrij. Gaandeweg in het productieproces komt het alleen vaak in contact met de glutenbevattende granen tarwe, gerst en rogge. Sluiten we die besmetting uit, dan is haver gegarandeerd veilig voor mensen die overgevoelig voor gluten zijn.” Maar Gilissen ontdekte meer positieve eigenschappen van haver. Het is, zo zegt hij, oergezond voor iedereen.

Geen sexy imago

Tot halverwege de jaren negentig stond er zo’n 160 duizend hectare haver op de Nederlandse landbouwgronden. Daarna daalde de teelt snel naar vijftienhonderd hectare. “Met de komst van landbouwmachines verdween de behoefte aan haver als energiebron voor werkdieren”, vertelt Gilissen. “Een andere reden van de achteruitgang was de teelt van gewassen met een grotere opbrengst zoals maïs en wintertarwe. Deze granen waren economisch gezien aantrekkelijker. Bovendien had haver als ‘paardenvoer’ geen sexy imago. Het werd ondergewaardeerd. Afgedankt.” Onterecht, vindt Gilissen. Haver verdient een comeback. En het ziet ernaar uit dat dit ook gebeurt. Sinds 2004 stijgt de productie van haver iets. “We zitten nu op ongeveer zeventienhonderd hectare. Nog steeds niet veel, maar ieder stapje is er één.” Volgens Gilissen kan haver een wezenlijke bijdrage aan de verbetering van onze gezondheid leveren. Hoe zit dat? “In haver zitten beta-glucanen”, legt hij uit. “Dit zijn unieke, oplosbare voedingsvezels die het (schadelijke) LDL-cholesterol in het bloed verlagen. Ze werken ook gunstig op de darmflora en celactiviteit, waardoor het immuunsysteem verbetert. De eiwitten in haver zijn makkelijk verteerbaar en hebben een aminozuursamenstelling die perfect aansluit bij onze aminozuurbehoefte. Haverolie bestaat voor tachtig procent uit onverzadigde vetzuren, die de kans op hart- en vaatziekten verkleinen. Het zetmeel in haver verteert langzaam. Bij mensen met diabetes kan dit helpen de bloedsuikerspiegel te stabiliseren. Het geeft daarnaast een langdurig verzadigingsgevoel, waardoor gewichtsbeheersing eenvoudiger wordt. Tot slot is haver rijk aan vitaminen, mineralen en antioxidanten met ontstekingsremmende eigenschappen.”

Ontdekkingstocht

Er zijn ook aanwijzingen dat haver de bloeddruk verlaagt en darmkanker en chronische ziektes helpt voorkomen. Een hoop positieve gezondheidseffecten dus. Maar deze zijn niet louter toe te schrijven aan haver, onderstreept hoogleraar Innovatie Gezonde Voeding Fred Brouns. “Los van het glutenvrije aspect hebben alle volkoren granen deze gezonde effecten op het menselijk lichaam.” Wacht even. Oók volkoren tarwe? “Ja, ook volkoren tarwe. Gluten in tarwe staat momenteel erg negatief in de belangstelling. Het lijkt alsof iedereen er ziek van wordt. Ik denk dat het een hype is. In werkelijkheid heeft ongeveer één procent van de bevolking echt last van gluten. Dat zijn de personen die op basis van hun erfelijke aanleg coeliakie hebben ontwikkeld. Mogelijk komt daar een kleine tien procent bij die deze ziekte niet heeft, maar lijdt aan het prikkelbaredarmsyndroom. Bij dit syndroom speelt gluten vermoedelijk een rol. Het cholesterolverlagende effect van haver lijkt overigens wel doeltreffender dan dat van andere granen.” De typische samenstelling van gluten (in gerst, rogge en vooral tarwe) maakt brood luchtig en de structuur van pasta, pizzabodems en koekjes fijner. Het probleem is dat fabrikanten het ook steeds vaker als verbeteraar in verpakte voedingsmiddelen stoppen. De laatste jaren neemt daardoor de keuzevrijheid voor mensen met een glutenintolerantie drastisch af. Als tegenbeweging groeit de glutenvrije markt enorm. Brouns: “Haver past goed in deze trend en wordt ook opgemerkt door grote voedingsproducenten. Het voordeel van haver is dat het, in tegenstelling tot de meeste ‘klassieke’ glutenvrije voedingsmiddelen, vezelrijk (en gezond) is. Wat betreft de toepassing van dit graan valt nog wel een ontdekkingstocht te maken. Iedereen kent natuurlijk havermout. Verder zijn er haverkoekjes, havermelk, havercruesli, havermuesli en haverzemelen. In natuurwinkels is sinds kort haverbrood te koop.”

Gouden toekomst

Voor dieren gelden dezelfde voordelen als voor mensen. Het positieve effect op het immuunsysteem zou het gebruik van antibiotica in de veeteelt kunnen terugdringen. Ook voor de duurzaamheid van haver valt iets te zeggen, vindt Gilissen. “Het is een robuust gewas dat weinig bestrijdingsmiddelen en bemesting nodig heeft. Daarnaast heeft het een lage stikstofbehoefte, waardoor het op arme gronden prima gedijt. Als tussengewas verbetert haver de bodem voor andere teelten.” Dit eeuwenoude gewas wacht een gouden toekomst, denken beide deskundigen. Gilissen noemt wat voorbeelden: “Enkele brouwerijen in Nederland experimenteren met haver als brouwgraan, zoals dat honderden jaren geleden ook gebeurde. De eerste flessen haverbier zijn vorige week gebotteld. In Amerika werd onlangs een havercosmeticalijn uitgebracht. Hier bij Wageningen UR onderzoeken we hoe we haver kunnen verwerken tot haverbrood, en samen met bedrijven kijken we naar toepassingen in producten als pasta, pizzabodems en gepofte haverwafels. Haver ontwikkelt zich van vergeten traditie naar innovatieve producten. Daarbij houden we wel de bijzondere voedingswaarde in het oog. Haver is gezond. We willen dat graag zo houden als het eenmaal verwerkt is.”

Hoeveel per dag?

Drie gram havervezels per dag is voldoende om van de gezondheidsvoordelen te profiteren. Maar hoeveel is dat eigenlijk?

• Een bord havermoutpap (30/40 gram havervlokken) met een eetlepel haverzemelen (biologische winkel)
• Vier sneden haverbrood (biologische winkel of broodpakket.nl)
• Drie eetlepels haverzemelen in yoghurt of smoothie

Haver of havermout?

Havermout is haver die met stoom verhit en vervolgens geplet is. De kooktijd is ongeveer vijftien minuten. Bij snelkokende havermout (vijf minuten) worden de haverkorrels eerst gebroken, waarna ze verhit en geplet worden.

Zo bak je de heerlijkste haverkoekjes

• 100 gram havermout (fijngemalen met staafmixer)
• 2 gepureerde bananen
• 35 gram gehakte walnoten
• 20 gram geraspte kokos
• 1 à 2 eetlepels agavesiroop

Verwarm de oven voor op 180 graden. Meng alle ingrediënten tot een deeg en vorm er zestien koekjes van. Leg ze op een met bakpapier beklede bakplaat en bak ze in ongeveer vijftien tot twintig minuten gaar. (micook.nl)

Haver brengt rust

Orthomoleculair (tand)arts Geiske de Ruig is blij met de herintroductie van haver in Nederland. “Haver is een prachtig, ondersteunend voedingsmiddel. Het is voedzaam, vrij van gluten en heeft een prebiotisch effect op de darm: het stimuleert de groei van nuttige bacteriën. Haver brengt rust in onder andere maag, darmen en geest en reguleert het immuunsysteem. Beta-glucanen in haver zouden de symptomen van auto-immuunziekten kunnen verminderen.”

Havermoutpap van Geiske

Geiske: “Dit recept geef ik mee aan cliënten. Het zit bomvol gezonde ingrediënten en is vooral lekker!”

• 4 eetlepels havermout
• 200 ml rijst- of havermelk
• snufje zeezout
• paar walnoten
• handje blauwe bessen, gojibessen of wat plakjes banaan

een van de volgende vezelsoorten:

• 1 schep kokosvezel
• 1 theelepel psylliumzaad
• 1 eetlepel zonnebloempitten
• 1 eetlepel pompoenpitten
• 1 theelepel zwart sesamzaad

Doe de havermout met melk en zout in een steelpan en verwarm dit tegen het kookpunt aan. Laat het in tien tot vijftien minuten op laag vuur gaar worden. Voeg, als de pan van het vuur is, de vezels toe. Garneer de pap op het bord met plakjes banaan, walnoten en blauwe bessen.