Het zou hét middel tegen stress zijn en drukte: meditatie. Ook zou meditatie het immuunsysteem verbeteren en werken tegen psoriasis. Maar is dat bewezen? Dorien Dijkhuis ging op onderzoek.
Meditatie is in. En allang niet meer alleen bij mensen die New Age-bladen lezen, geitenwollen sokken dragen of wonen in een hutje op de hei. Cursussen en workshops stromen vol met heel gewone mensen. Mensen zoals jij en ik. Sterker: het wordt steeds moeilijker níet met meditatie in aanraking te komen. Op meer en meer scholen en kantoren wordt het aangeboden. Op vliegvelden zijn speciale meditatieruimtes ingericht.
Maar het opmerkelijkst is nog wel dat ook ziekenhuizen er mee experimenteren en meditatie als recept voorschrijven. Zo wordt bijvoorbeeld op de kinderafdeling van het Slotervaart-kinderziekenhuis met meditatie gewerkt. In de VS is de kans dat je in een ziekenhuis een arts aantreft die je meditatie ‘voorschrijft’ nog veel groter.
De reden voor deze geneeskundige aandacht voor meditatie is dat het mensen mentaal weerbaarder zou maken en het immuunsysteem zou verbeteren. Ook gemeld: een positief effect op aandachtstoornissen als ADHD en werkzaam bij psoriasis, hoge bloeddruk, rsi en slapeloosheid. Maar hoe werkt dat precies? En is het een wondermiddel voor alle kwalen?
Hier en nu
Om die vragen te beantwoorden, moeten we eerst de vraag stellen wát meditatie eigenlijk is.
Meditatieleraar Teijgeler legt het uit tijdens de beginnerscursus meditatie waar ik aan meedoe. “Mediteren is focussen op één ding of object. Dat kan bijvoorbeeld de ademhaling zijn, een woord dat we herhalen, sensaties in ons lichaam of onze gedachten. Als we focussen geven we onze geest maar één enkele opdracht. Dat vatten lichaam en geest op als een ‘veilige’ situatie. Ze hoeven even niet meer scherp te zijn op signalen dat er een stress- of noodsituatie dreigt. En daardoor gaan ze lekker relaxen.”
“Als de gedachten afdwalen, is dat helemaal niet erg. Wegstoppen of onderdrukken hoeft niet. Tijdens meditatie voelen we nog steeds de kater van gisteren en denken we nog steeds aan de klussen die we morgen moeten doen. Het verschil is dat deze gedachten en gevoelens ons niet meer hoeven te storen. Tijdens het mediteren proberen we geen conclusies te trekken, geen oordelen te vellen en niet over bijzaken na te denken. We accepteren het huidige moment zoals het is. Zijn in het hier en nu, dat is de kern van meditatie.”
Minder depressief
Tot zover de leraar. Maar wat zegt de wetenschapper? Henk Barendregt is hoogleraar Grondslagen van de Wiskunde en Informatica bij de afdeling Intelligente Systemen aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Een exacte wetenschapper dus, met een even grote interesse voor de wiskunde als het doorgronden van het menselijk bewustzijn. In de onderzoeken die hij deed, ziet hij dat meditatie een factor kan zijn bij het herstel bij depressiviteit en bij het voorkomen van een nieuwe depressie. “Mensen die drie keer een depressie hebben gehad, hebben negentig procent kans opnieuw in een depressie te belanden. Met meditatie is dat nog maar de helft.”
De kneep zit in de focus op het hier en nu mét acceptatie. “Mensen die depressief zijn, zijn juist niet bezig met het hier en nu. Wel met rampenscenario’s voor de toekomst en met piekeren over de begane fouten in het verleden. Meditatie leert mensen hun aandacht terug te brengen naar het nu. Ze leren gevoelens en gedachten te observeren, zonder daar een oordeel over te hebben. Daardoor kunnen ze zelf kiezen hoe ze ermee omgaan in plaats van er direct op te reageren. Zo leren ze het minder erg te vinden dat we onze gevoelens niet altijd onder controle hebben.”
Meer geluk
De afgelopen jaren stortten heel veel onderzoekers over de hele wereld zich op de werking van meditatie op ons brein. Zo is gemeten met een hersenscanner (fMRI) dat er verschillende hersendelen in het voorste deel van het brein actief worden tijdens meditatie. Richard Davidson, een onderzoeker aan de Universiteit van Wisconsin, ontdekte bijvoorbeeld dat meditatie de activiteit in de prefrontale cortex, een deel van de hersenen in ons voorhoofd, van rechts naar links verschuift. Daarmee verschuift het brein van een alerte en gestreste modus naar een staat van acceptatie. En dat vergroot het gevoel van tevredenheid, concludeert Davidson. Hij toonde namelijk ook aan dat de prefrontale cortex bij mensen met een negatieve levensinstelling vooral rechts actief is en bij levensgenieters met een positieve houding juist aan de linkerkant.
Maar betekent dit dat mediteren je een gelukkiger mens maakt? Dat zou goed kunnen, vindt Davidson. Bij een groep vrijwilligers die acht weken meditatietraining volgde, bleek namelijk dat de hersenactiviteit zich duidelijk naar de ‘gelukkige’ linkerkant verplaatste. Bij de controlegroep die niet had gemediteerd, was dat niet het geval.
Pijnbestrijding
Het brein wordt door meditatie dus als het ware ‘gereset’. Hoogleraar Barendregt spreekt liever van deconditioneren, omdat we tijdens meditatie leren anders te reageren dan we gewend zijn. Zo kun je bijvoorbeeld leren anders te reageren op emoties. Dat bleek ook uit een onderzoek aan de Universiteit van Californië. Onderzoekers lieten proefpersonen foto’s zien van gezichten met een sterke emotionele lading zoals angst, woede en pijn. Uit het onderzoek bleek dat het angstcentrum in de hersenen tot rust kwam zodra de proefpersonen de aandacht losmaakten van de emotie op de foto door de emotie benoemen.
De Amerikaanse moleculair bioloog en hoogleraar geneeskunde Jon Kabatt-Zinn is een van de grondleggers van meditatie als onderdeel van de medische behandeling bij pijn, depressie, stress en angst. Hij begon (ruim 25 jaar geleden) met het gebruik van meditatie tegen chronische pijn. Meditatie blijkt niet de pijn zelf te verminderen, maar wel de houding te veranderen van de mensen ten opzichte van hun pijn. En dat maakt de pijn draaglijker. De pijn kan onder controle gehouden worden als je focust op hoe de pijn voelt en hem te accepteren in plaats van hem te bevechten.
Hoogleraar Barendregt zegt dat dit positieve effect ook te zien is bij de beleving van een ongeneeslijke ziekte. “Uit de literatuur is bekend dat terminale patiënten door middel van meditatie hun sterfelijkheid beter kunnen accepteren. Doordat ze leren focussen op het nu, op het leven, kunnen ze nog zin geven aan de tijd die hen rest. Dat verhoogt de kwaliteit van leven.”
Immuunsysteem
Toch is meditatie niet alleen een kwestie van deconditioneren en het aanleren van een andere levenshouding. Ook op andere lichaamsfuncties heeft meditatie effect. In een onderzoek, uitgevoerd met Davidson en Kabat-Zinn, kreeg een groep mensen het influenzavirus ingespoten. De groep werd verdeeld in een deel dat mediteerde en een deel dat niet mediteerde. Ook hier bleek meditatie een groot effect te hebben: in het bloed van de mensen uit de meditatiegroep zaten veel meer antilichamen, zelfs na acht weken was er nog een significant verschil.
Mediteren, zo concludeerden de onderzoekers, versterkt je immuunsysteem. En dat niet alleen: het zorgt er ook nog eens voor dat we sneller genezen. Dat bleek ook toen Kabat-Zinn de effecten van meditatie bij twee groepen psoriasispatiënten onderzocht. Beide groepen kregen hun reguliere behandeling met UV, maar één van beide groepen leerde daarnaast ook te mediteren. Wat bleek: de mediterende psoriasispatiënten genazen vier keer zo snel na een plotselinge verergering van hun klachten dan de niet-mediterende patiënten.
Hoe dat kan? Niet alleen de bloeddruk daalt door meditatie, ook de hoeveelheid van de in ons bloed aanwezige stresshormonen cortisol en adrenaline zakken. Het vermindert dus stress. En van langdurige stress weten we dat het op den duur het immuunsysteem aantast.
Kanttekening
Is meditatie dus het antwoord op alle kwalen? Het ultieme medicijn? Nee, zeggen betrokkenen. Barendregt: “De onderzoeken staan nog in de kinderschoenen. Er is nog een hoop dat wij niet begrijpen. Bovendien is het niet voor iedereen zonder meer goed. Voor mensen met neigingen tot psychoses of dissociatie kan het bijvoorbeeld juist een heel nare ervaring zijn om te mediteren. Zij zouden dat onder begeleiding moeten doen. Er zijn redenen te veronderstellen dat meditatie goed werkt tegen aandachtsstoornissen zoals ADHD. Maar het probleem is dat deze patiënten moeilijk te motiveren zijn, omdat ze niet lang stil kunnen zitten. En dat is toch wel een voorwaarde voor meditatie.” (Overigens zou deze groep wel baat kinnen hebben bij meditatie in beweging, zoals Tai Chi).
Teijgeler (meditatieleraar) zet ook een aantal kanttekeningen bij de effecten van meditatie op de gezondheid. “De wetenschappelijke onderzoeken zijn gedaan met mensen die veel mediteren. Dus als je aanspraak wilt maken op de gezondheidseffecten ervan, moet je minstens twintig minuten per dag mediteren. Het gevaar is dat je van jezelf móet mediteren omdat het gezond is. En móeten is bij meditatie nu juist niet de bedoeling.” Wat wel? “Ontdekken hoe het werkt en hoe het ontstrest. Dat geeft een prettig gevoel”, zegt Teijgeler.
Focussen op het nu
Er bestaan verschillende soorten meditatie. De twee soorten die door wetenschappers het meest worden onderzocht zijn concentratiemeditatie en inzichtmeditatie, waar bijvoorbeeld ook mindfulness onder valt.
Bij concentratiemeditatie richt je je aandacht op een object, een woord of de ademhaling. Bij inzichtmeditatie gaat het erom gedachten, gevoelens, emoties of sensaties in het lichaam te observeren zonder te oordelen. Daarbij richten we onze aandacht op het nu. Niet op gisteren, niet op morgen, maar op het nu.
Mediteren verschilt van andere vormen van ontspanning doordat we tijdens het mediteren wakker, alert en gefocust zijn. Uit onderzoek blijkt: hoe langer we ons met meditatie bezighouden, hoe meer ontspannen we worden. Tegelijkertijd worden we ook opmerkzamer en bewuster, iets wat bijvoorbeeld een middagdutje niet tot stand brengt, omdat een siësta het aandachtsvermogen niet traint.
Alerter en slimmer
Onderzoekers van universiteiten in de Amerikaanse staat Oregon en in het Chinese Dalian verdeelden vorig jaar veertig Chinese studenten willekeurig over twee groepen. De ene groep mediteerde een week lang, de andere groep kreeg gewone ontspanningsoefeningen. Na vijf dagen kregen ze een paar hoofdrekensommen voorgeschoteld. De meditatiegroep presteerde beter, had minder stress en raakte minder snel vermoeid.
Ook uit onderzoek aan de Universiteit van Wisconsin bleek uit dat meditatie ons alerter maakt.
Cognitief psychologe Heleen Slagter ontdekte dat mensen die mediteren hun aandacht beter kunnen verdelen en meer relevante informatie oppikken dan mensen die niet mediteren.
Zeg eens Ohm…
Handige sites: www.abc-van-meditatie.nl; www.mediterendoejezo.nl; www.simsara.nl