Meer weten is minder snotteren

Het voorjaar is een feest. Behalve als je tot die ruim tweeënhalf miljoen mensen behoort die last hebben van al die bloeiende bomen en grassen. Dan zie je niet alleen mooie bloeiende bomen, maar voel je het vooral kriebelen en jeuken. Jeukende ogen, niesbuien en traanogen. Oorzaak: pollen en hooikoorts. Maar wat is pollen eigenlijk? Waar komt het vandaan? En wat kun je ertegen doen?

Alweer zes jaar geleden, in de nazomer van 2014, zag Letty de Weger, bioloog en werkzaam bij het LUMC, iets opmerkelijks onder haar microscoop. Ze bekeek het monster uit de pollensampler die op het dak van het LUMC staat en telde opmerkelijk veel pollenkorrels van de ambrosia. “Hoe kan dit?, dacht ik. Die hoeveelheid kon haast niet afkomstig zijn van de ambrosia in Nederland. Waarom zat er zo’n hoeveelheid aan ambrosiapollen in de lucht?”

Samen met haar collega’s werden de weerkaarten erbijgepakt en data van pollentelstations elders in Europa opgevraagd. Zo kon het spoor van pollen in Nederland getraceerd worden. “Twee dagen eerder had de ambrosia gebloeid in de Oekraïne en op de Pannonische vlakte. Door het mooie weer daar waren de pollenkorrels tot wel anderhalve kilometer hoogte opgestegen en zo via de wind en de luchtstromen naar Nederland gedreven. Het gevolg: hogere ambrosiapollenconcentraties in Nederland en Engeland.”

Een prachtig verhaal, waarmee De Weger één ding direct kristalhelder maakt: aan pollen is niet te ontsnappen. “We konden het spoor van pollen in Nederland exact herleiden naar die plek in het oosten van Europa. En het pollen stopte niet hier in ons land, er dreef ook nog een hoge concentratie pollen naar Engeland. Dat is echt kicken, hoor, als je dat ziet.”

Geen ontsnappen aan

Echt kicken, absoluut. Maar het voorbeeld van De Weger laat ook zien hoe ingewikkeld die pollenkorrels zijn. Ze zijn er, ze volgen hun eigen weg en je kunt er niet aan ontsnappen. Bomen en planten die gaan bloeien en katjes ontwikkelen kun je niet vermijden. Dat maakt het knap ingewikkeld voor de tweeënhalf miljoen mensen in ons land met hooikoorts. Want wie legt het verband tussen zijn hooikoortsaanval en een plant die afgelopen week tientallen, honderden, soms wel duizenden kilometers, elders bloeide? De afstand Nederland-Oekraïne bedraagt zo’n tweeduizend kilometer! Ook als in de wijde omgeving van je huis dus geen berk of els te zien is, zweeft die pollenkorrel van kilometers verderop gewoon door de lucht regelrecht jouw neus in. Het gevolg: rode ogen en niesbuien.

Gedurende het jaar zitten er zo’n veertig soorten pollen in de lucht, maar die zijn lang niet allemaal even allergeen, vertelt De Weger. “Er zijn windbestuivers die nauwelijks klachten veroorzaken. Maar de usuals suspects, zoals de berk, els, de grassen en bijvoet, volgen we op de voet.”

Voor het LUMC verzorgt De Weger het tellen van pollen en onderzoekt ze de effecten die daarmee samenhangen voor mensen met allergische rhinitis (een ontsteking van het neusslijmvlies veroorzaakt door een allergische reactie, red.). De pollentelling is letterlijk handwerk: op het dak van het ziekenhuis staat een pollensampler. Dit is een soort stofzuiger die lucht aanzuigt met een plakkende strip die het pollen uit de lucht vangt. Een keer per week haalt De Weger het monster uit het apparaat en telt onder de microscoop het aantal pollenkorrels dat is opgevangen. Dat moet onder de microscoop, want met het blote oog zijn de korrels onzichtbaar. “In februari telden we bijvoorbeeld enorm veel elzenpollenkorrels. En dan weet je dat die week een bijzonder heftige tijd was voor mensen die niet tegen elzenpollen kunnen.”

Maar zie je pollen ook echt zweven? Op een mooie zonnige dag zie je soms van alles door de lucht gaan. Zijn dat pollenkorrels? “Nee, pollen zie je echt niet met het blote oog. Soms, als een katje van een boom of een vossenstaart (een gras met een aar) rijp is, kun je ertegenaan tikken. Dan zie je een wolk van geel poeder ontsnappen. Die wolk bestaat uit een enorme hoeveelheid pollenkorrels bij elkaar, dat kun je wel zien. Maar één pollenkorrel is met het blote oog onzichtbaar.” 

Meer mensen allergisch

Vijftig jaar geleden startte het LUMC met de pollentellingen, omdat het ziekenhuis wetenschappelijk de pollenconcentratie wilde onderzoeken die als informatie kon dienen voor allergologen. Zo konden zij zeker weten of de klachten van de mensen met hooikoorts inderdaad te maken hadden met een pollenconcentratie. Naast de pollensampler van het LUMC zijn er ook in Helmond en Drachten pollentelstations. Die drie samen vormen het Pollen Monitor Netwerk in Nederland.

Inmiddels is de databank van het LUMC niet alleen interessant voor de polleninformatie, het is ook een waardevolle database om verandering in bloeiseizoen te onderzoeken in het kader van klimaatveranderingen. “Wij zien zeker veranderingen qua bloei. De voorjaarsbloeiers, met name de berk, komen eerder in bloei. Wanneer precies blijft echter per jaar variabel, omdat het weer elk jaar anders is. Bovendien bloeit een boom elk jaar anders en zal dus de hoeveelheid pollen verschillen. Het ene jaar heeft een boom meer potentie dan andere jaren; soms hangen ze vol met katjes, soms niet. Het ene jaar investeert een boom meer in het maken van pollen dan het andere jaar. Een boom volgt zijn eigen ritme.”

Wat ook verschilt, is dat meer mensen allergisch worden voor pollen. “Twintig procent van de bevolking heeft gedurende zijn leven in meer of mindere mate hooikoortsklachten en dat aantal neemt toe. Waarom? Dat is een lastige vraag, daarover bestaan verschillende theorieën. Veel genoemd is de hygiënetheorie. We zijn steeds schoner gaan leven en worden minder blootgesteld aan micro-organismen zoals bacteriën. Daardoor zou ons immuunsysteem niet meer naar behoren functioneren, overdreven reageren op onschuldige stoffen en dus allergieën veroorzaken. Ook onze eetgewoontes zijn een sleutel. Een minder vezelrijk dieet heeft effect op je darmflora en dat heeft een interactie met je immuunsysteem. Ook luchtverontreiniging heeft een relatie met allergieën. Al die zaken dragen meer of minder bij aan de toename van hooikoorts – en dat laat zien hoe complex dit onderwerp is en hoe moeilijk het is om het ontstaan ervan te voorkomen.”

Meer pollen in Nederland

Terug naar het begin dan maar: de bomen en de grassen. In Nederland zijn het vooral de els, de berk, de grassen en de bijvoet die voor hooikoorts zorgen. “De els kan al in februari bloeien, de grassen midden in de zomer en de bijvoet bloeit zelfs nog na de grassen, in augustus en september. Als jij die pechvogel bent die voor al deze planten allergisch is, duurt het hooikoortsseizoen voor jou heel erg lang.”

Om grip te krijgen op je allergie, is het belangrijk de pollentellingen in de gaten te houden. Als je weet dat er een uitbraak van pollen is, is het goed antihistaminica te nemen. En die elzenboom in je achtertuin omhakken? Sorry, dat helpt niet. “Je hebt immers niet alleen last van die ene els in je achtertuin, maar van alle elzenbomen in de stad én ver daarbuiten. Je klachten zijn dus echt niet over als alle bomen in jouw straat weg zijn.”

Je zou verwachten dat wellicht het aantal mensen met hooikoorts toeneemt, maar dat er niet meer of minder pollen in de lucht zit. Het aantal bomen en gras verschilt immer niet van jaar tot jaar. Maar zelfs dat is ongrijpbaar, leren we tot slot van De Weger. “We zien soms verschillen in de hoeveelheid pollen omdat er veranderingen in de plantenpopulaties zijn. Bijvoorbeeld door toename in bebouwing in de omgeving kan een onkruid zoals bijvoet afnemen, in dat geval tellen we minder bijvoetpollen. Met de els is juist wat anders aan de hand. Er wordt de laatste decennia een nieuw soort els aangeplant, een heel fijne stadsboom, maar minder fijn voor mensen die allergisch zijn voor elzenpollen. Deze els is een kruising tussen twee niet inheemse elzensoorten en bloeit een maand eerder dan die andere elzen. Hierdoor wordt het elzenpollenseizoen dus verlengd.”

En tot slot, als er geen ontkomen aan is, wat moet je dan als hooikoortspatiënt? “Hopen dat het gaat regenen. Want regen spoelt echt de pollenkorrels flink uit de lucht en dat geeft enorm veel verlichting.”

Meer weten? Op www.lumc.nl/pollen vind je de dagelijkse pollentellingen en op Pollennieuws.nl en Hooikoortsradar.nl staan kaarten met actuele pollenvoorspellingen.

Waarom geeft niet elke boom een allergische reactie?

Niet alle planten geven hun pollen af aan de lucht. Dat doen alleen de planten die afhankelijk zijn van windbestuiving. Planten die worden bestoven door insecten, zorgen ervoor dat zij prachtige bloemen hebben die de wespen en de bijen lokken. Planten die niet worden bestoven door insecten, stoppen de energie niet in het maken van mooie bloemen, maar in het maken van enorm veel pollen ofwel stuifmeel. Zo kan het stuifmeel via de wind op de stamper van de plant van het andere geslacht komen. Eens per jaar, als de boom gaat bloeien, zie je bijvoorbeeld een elzenboom volhangen met katjes die pollen produceren. En op een goede dag, whoesj … daar gaan ze! Hatsjie!

De pollenkorrel en een allergie

Wat gebeurt er bij een allergische reactie? Als je pollen inademt, komt het op je slijmvliezen terecht. Als je allergisch bent, herkennen zogenaamde IgE-antilichamen van je immuunsysteem dit eiwit op die pollenkorrel als een ongewenste indringer. Het afweersysteem zet een reactie op gang om de indringer weg te spoelen en maakt daarvoor histamine aan. Die histamine zorgt voor de overbekende hooikoortsklachten zoals jeukende ogen en een loopneus. Direct antihistaminica gebruiken bij een hooikoortsaanval onderbreekt die ontstekingsreactie.

Top 7 allergieveroorzakers

• Els
• Hazelaar
• Berk
• Zuring
• Weegbree
• Grassen
• Ambrosia

De plaag die ambrosia heet

De ambrosia is een redelijk ‘nieuwe’ plant die allergieën veroorzaakt. Deze plant bloeit ver na het voorjaar, pas in augustus en september. De plant komt oorspronkelijk uit de VS en werd rond 1900 geïntroduceerd in onder andere Hongarije. Daar bleek hij te ontpoppen tot een enorm invasief onkruid; hij rukte in no time op naar de Po-vallei en Rhône-delta. Er zijn daar inmiddels programma’s om de ambrosia te bestrijden, zo’n plaag is de plant. Ambrosia vind je ook in Nederland en België, mede doordat het zaad in onze vetballen zit die we aan vogels geven in de winter. Sinds 2014 is er wetgeving waarin staat dat ambrosiazaad nog maar in een laag percentage in vogelzaad mag zitten.

Stappenplan

Dit helpt wel bij hooikoorts

Aan pollen kun je dan misschien niet ontsnappen, gelukkig kun je wel wat doen om minder last te hebben van hooikoorts. Wat helpt wel?

• Houd de pollentellingen in de gaten. Als je weet wie jouw kwelgeest is, kun je er beter op anticiperen met antihistaminica. Vaak is het goed de hooikoortsmedicijnen te blijven gebruiken op de dagen zonder veel klachten, overleg dat met je arts.
• Slaap met je raam dicht of zet er horren voor die pollen iets tegenhouden.
• Een mens moet naar buiten en ademhalen. Maar als je naar buiten gaat, doe dan wel altijd een zonnebril op en stop tijdelijk met sporten in de buitenlucht. Is het erg bar en boos? Smeer ook iets vaseline in je neus. De vaseline werkt als een barrière en zo bereiken het pollen minder makkelijk het neusslijmvlies. Op internet zijn ook mondkapjes te koop die ervoor kunnen zorgen dat je minder pollen inademt. Misschien niet zo charmant, maar het proberen waard als je echt zware hooikoorts hebt en de pollenconcentratie in de lucht hoog is. 
• Was ’s avonds je haren. Pollen verspreidt zich via de lucht en blijft in je haren plakken. ’s Nachts, als je in bed op je kussen ligt, ga je met je neus in dat pollen liggen wrijven. Door je haren te wassen of uit te spoelen is de blootstelling aan de allergenen al een stuk minder.
• Wil je niet aan symptoombestrijding doen? Immunotherapie kan dan helpen. Het effect van de therapie slaat bij de ene persoon beter aan dan bij de ander. Deze therapie loopt altijd via de huisarts en een allergoloog.
• Het ziet er erg gek uit, maar een neusdouche werkt. Dit is een soort mini-theepot waarmee je zout water in je ene neusgat giet, waarna het water er via je andere neusgat uitloopt. Dit verwijdert het pollen op je neusslijmvlies. Ga voor de spiegel staan, houd je hoofd recht en zet de tuit van het potje op een neusgat. Houd je mond open en span je huig door ‘kaaaa’ te zeggen. Het water loopt dan het andere neusgat uit. Controleer wat je doet in de spiegel.
• Eet even geen appels. Als sommige mensen met hooikoorts appels eten, reageert hun lichaam met jeuk in de keel, op de tong of huiduitslag. Sommige appels bevat eiwitten die lijken op de eiwitten in stuifmeel van de berk. In je lichaam gaat dan een ‘vals pollenalarm’ af. Vooral de kruisreactiviteit tussen berkenpollen en appels is een veelvoorkomende kruisallergie, maar meer combinaties zijn berucht. Ook eiwitten in kersen, abrikozen, perziken en noten lijken op die in appels en berk. Hooikoortspatiënten die veel last hebben van graspollen reageren vaker op meloen en pinda’s. Oh ja … als je een kruisallergie hebt voor berk en appel, kun je vaak wel prima een gerecht eten waarbij de appels flink zijn verhit zoals appeltaart of appelmoes.

Pollen = stuifmeelkorrels = pollenkorrels

Als je hooikoorts hebt, reageer je allergisch op pollen. Pollen is een ander woord voor stuifmeelkorrels, die je ook pollenkorrels kunt noemen. Het woord pollen is een enkelvoud en krijgt dus enkelvoudige werkwoordsvormen, hoe gek dat ook klinkt. Vergelijk het met zand en zandkorrels.