Met al het leed dat dagelijks in het nieuws is, zou je blij moeten zijn dat je kerst kunt vieren omringd door je familie. En dat ben je ook. Heus. Tot je zus zegt: ‘We vieren kerst dit jaar bij mij thuis, anders is de hond te lang alleen.’ Hup, daar zit je weer. Op de kast! Herkenbaar? Doe je voordeel met deze korte cursus familiepsychologie.
“Het is ieder jaar hetzelfde”, zucht Tamara. “Mijn oudere broers beslissen wanneer we met elkaar kerst gaan vieren. Als we elkaar toevallig tegenkomen, is mijn schoonzus de boodschapper van het slechte nieuws: ‘Tamara, iedereen kan op eerste kerstdag. Jullie hopelijk ook?’ Meestal schik ik me, maar thuis raak ik niet uitgepraat over het feit dat ze geen rekening met mij houden.”
In de familie van Carolien leidt het brainstormen over het menu standaard tot irritatie. “Als het over het eten gaat, is het meteen hard tegen hard. ‘In mijn huis wordt met kerst geen knakworst geserveerd’, schrijft mijn broer – een echte foodie – via mail. Mijn zwager, die dol is op frituur, reageert daarop door te melden dat we kerst dit jaar dan dus bij hen thuis gaan vieren. Het zou een hoop gezeur schelen als iedereen zich een beetje inhield.”
Bij Samra is de feestlocatie onderwerp van de strijd. “Totdat haar zoontje vier jaar was, vond mijn schoonzus het vanzelfsprekend dat we kerst bij haar vierden. Dan kon Joey rustig zijn middagslaapje doen. Niemand durfde er wat van te zeggen.” Ook viervoeters zorgen in menig familie voor paniek. Het is nog een hele kunst om hondenbezitters uit te leggen dat niet iedereen blij wordt van kwispelende staarten tussen de toastjes en een kwijlende bek op schoot.
Bergen stress
“Er zijn meer mensen blij dat de feestdagen voorbij zijn dan mensen die zich erop verheugen”, weet familiepsycholoog Dave Niks uit Driebergen. “Drie simpele vragen – waar vieren we het? Wat eten we? Hoe kleden we de dag verder in? – leiden in december in de beste families tot fricties en gedoe, terwijl kerst juist in het teken zou moeten staan van liefde en dankbaarheid.”
Waarom lukt het ons niet om vredig zo’n bijeenkomst te plannen? Dat komt doordat we allemaal eigen ideeën hebben over hoe kerst ingevuld moet worden, aldus Niks. “In het gezin waar je opgroeit, krijg je een ritueel mee van hoe kerst gedaan wordt. Op het moment dat je volwassen wordt en zelf relaties krijgt, leer je dat kerst er ook anders aan toe kan gaan. Als je een gezin hebt, ga je zelf vorm geven aan je eigen kerstritueel. Vaak schrappen mensen dan de elementen die ze als kind verschrikkelijk vonden onder het motto: ‘Dat doe ik mijn kind niet aan.’ Met de partner worden de bakens gezet, zoals ‘Wij gaan niet twee keer op één kerstdag naar de kerk’ of ‘Eén kerstdag houden we helemaal voor het gezin.’’”
Als we met andere gezinnen kerst gaan vieren, moeten kerstrituelen van verschillende families samengevoegd worden in één dag. Daardoor ontstaan gesprekken zoals: ‘Ik wil gerust een dag naar jouw ouders, maar ik pas ervoor om de hele middag te klaverjassen.’ Of: ‘Ik wil wel uit eten, maar waarom wil jouw hele familie nou per se naar Van der Valk?’
Niks: “Dit soort dingen kan voor een hoop gesodemieter zorgen. Ik ken mensen die met de kerstdagen altijd op Ibiza zitten. Die vluchten er gewoon voor.”
Familiesysteem
Hoe ingewikkelder gezinnen en families in elkaar zitten, hoe meer ‘verlanglijstjes’ er bij elkaar komen en hoe complexer de planning wordt.
Kinderen van gescheiden stellen komen standaard kerstdagen te kort, vooral als hun ouders weer nieuwe relaties zijn aangegaan (met partners wier ouders nog leven). Ook een sterfgeval, ziek familielid of echtscheiding kan een stempel drukken op de kerst.
“Er zijn families die met een familielid gebrouilleerd zijn. Dan is iedereen er, behalve diegene. Dat gemis is er, ook als dat niet benoemd wordt. De familie is dan als systeem namelijk niet compleet.”
Een broos of incompleet familiesysteem zorgt ervoor dat mensen zich somber, klaaglijk of moeizaam door de kerstdagen heen slepen. Familiepsycholoog Niks: “Een familiesysteem is pas compleet als iedereen er is. In dit systeem heeft iedereen een plek. Ook als opa is overleden, behoudt hij de plek van opa binnen de familie. Dat geldt ook voor tante Petra, die er als gevolg van een echtscheiding niet meer bij is. Zij blijft altijd de moeder van de kinderen die er wel met hun vader zijn.”
Die plek moet de ontbrekende personen gegeven worden. Dat doe je als gastheer/-vrouw door te benoemen dat iemand er niet bij is, aldus Niks. ‘Het is jammer dat je moeder er nu niet bij is.’ Of: ‘Dit is de eerste kerst zonder oma.’ Of: ‘Opa zou nu gezegd hebben: ‘Tijd voor een spelletje!’’
Het onbenoembaar laten van een gemis is reden voor verdriet bij personen die het gemis het meest voelen. En dat komt de kerstsfeer niet ten goede.
Nana: “Het jaar dat mijn vader overleed, zette ik met kerst een foto van hem op het dressoir naast de eettafel. Zo was hij er toch een beetje bij. Toen we Stille nacht zongen, begon mijn moeder te huilen. Dat liedje zongen we vroeger altijd samen. Het gemis mocht er zijn. Ik denk daar met een warm gevoel aan terug.”
Natuurlijke rangorde
Een laatste fenomeen dat de verhoudingen gemakkelijk op scherp zet, is de rolverdeling binnen de familie. Een vader blijft altijd de vader en we verwachten een bepaalde rol van hem. Een oudste kind blijft altijd de oudste en ook daarbij hoort bepaald stereotiep gedrag, net zoals dat bij het jongste en het middelste kind het geval is.
Niks: “Als de middelste zich ineens manifesteert als oudste, krijg je een situatie waar iedereen een mening over heeft. Dat heeft te maken met natuurlijke ordening.”
Als voorbeeld noemt hij een situatie waarin een vader ernstig ziek aan bed gekluisterd is. Het middelste kind neemt daarop het initiatief om de Bijbeltekst voor te lezen – iets wat vader altijd deed. Dat zorgt voor scheve gezichten. Niks adviseert: “Blijf als de familie compleet is op de plek die de natuur jou daarin heeft gegeven. Als vader zo ziek is dat hij niet meer kan lezen, doet moeder het. Of zij vraagt aan de oudste of hij het wil doen.”
Max: “Toen mijn schoonvader overleed, vroeg mijn zwager of ik tijdens de plechtigheid een woordje wilde spreken, omdat ik daar goed in ben. Hoewel ik me vereerd voelde, had ik daar geen goed gevoel bij. Ik heb gezegd: ‘Ik help jou wel bij het schrijven van de toespraak.’”
Een verstandige keuze, vindt de familiepsycholoog: “Het is typisch iets dat hoort bij de oudste. Soms is het je taak om iemand in zijn rol te helpen.”
Van natuurlijke ordening is ook sprake bij de tafelschikking. Het oudste kind en diens partner horen in een schikking het dichtst naast de ouders, gevolgd door de daaropvolgende kinderen en hun partners. Niks herinnert zich een man wiens tweede vrouw niet naast haar man aan tafel werd ‘gezet’, maar een eind verderop. “Daarmee werd gecommuniceerd: ‘Jij komt nog maar net kijken in deze familie, daar is jouw plek.’” Foute boel, volgens de psycholoog. “Zij hoorde natuurlijk gewoon naast haar partner te zitten.”
Tips!
Zo houd je kerst gezellig
1.Waar gaat het je om?
Lopen de spanningen snel op? Vraag je dan af met welke bedoeling je eigenlijk gezamenlijk kerst viert. Het thema van kerst is helder. Als je niet de religieuze beleving van de geboorte van Jezus viert, zou je op deze dagen het leven, de saamhorigheid en het samenzijn kunnen vieren. Wat is de essentie van het kerstfeest voor jou?
2. Vind de middenweg
Onvrede ontstaat vaak in families waar personen hun wensen als ‘eis’ op tafel leggen. ‘Ik kom wel, maar alleen als we gaan fonduen.’ Of: ‘Ik ben erbij, maar ik doe niet mee aan de cadeautjes.’ Kerst is geven en nemen, zoek dus naar een gulden middenweg. Dat betekent ook dat je niet compleet aan jezelf voorbij moet gaan. “Het is psychisch niet gezond om je altijd naar ieders wensen te schikken. Op den duur gaat dat wringen.”
3. Geef iedereen een plek
Is onlangs een dierbaar familielid overleden? Laat hem zijn plek in de familie behouden met een foto op een zichtbare plek of een stoel en benoem dat deze persoon er niet meer is. Familiepsycholoog Dave Niks: “Je voelt allemaal het gemis, je bent het je allemaal bewust. Pas op het moment dat je het benoemt, doe je opa eer aan.”
4. Blijf waar je hoort
Iedereen heeft in het familiesysteem een eigen plek. De vader blijft altijd de vader, de oudste blijft altijd de oudste en bij iedere rol verwachten we bepaald gedrag. Houd de natuurlijke rangorde aan als uitgangspunt voor de familiekerstbijeenkomst, adviseert Niks. “Dat geeft rust in het systeem.” Vier je nog samen met je ouders kerst? “Laat je ouders dan de bijeenkomst organiseren.” Denk je dat ze dat niet meer willen? “Vraag het aan ze.” Dat is sowieso een gouden regel: denk niet na voor een ander, maar ga in gesprek.
5. Laat je verrassen
Heb jij het idee dat het kerstfeest zonder jou helemaal uit de hand loopt? Roep jij dingen als: ‘Als ik niets doe, gebeurt er niets deze kerst.’ Dan is het de hoogste tijd voor een andere strategie. Laat de weken verstrijken en wacht af of er iets gebeurt. Misschien word je wel aangenaam verrast door je familie.
Deskundige
Dave Niks is familiepsycholoog. In zijn praktijk in Driebergen houdt hij zich bezig met het coachen, trainen en begeleiden van mensen en organisaties. www.defamiliepsycholoog.nl