“Een kus erop en klaar!” Als kind hebben we allemaal geleerd dat een kapotte knie vanzelf geneest. En inderdaad, ons lichaam beschikt over een geweldig vermogen zichzelf te herstellen. Maar wat is het zelfhelende vermogen? Die vraag probeert redacteur Gebke Verhoeven te beantwoorden.
Als het even kan, gebruik ik geen medicijnen. Dat is niet om groot of stoer te doen (ik ben gelukkig over het algemeen gezond), maar omdat ik weet dat zoiets als hoofdpijn er niet zomaar is. In ieder geval niet bij mij. Mits ik de goede omstandigheden creëer (slapen!) verdwijnt de hoofdpijn meestal vanzelf. Dus, geen paracetamol nodig. Wat moet u met dit verhaal? Wel, dit is wat mij betreft het zelfhelende vermogen in een notendop. Niets zweverigs dus.
Toch moet arts-microbioloog Inge van Loo, werkzaam aan het Academisch ziekenhuis Maastricht, lachen om de term. “Het zelfhelende vermogen komt op mij in eerst instantie wat vaag over”, bekent ze. “Maar nu ik er wat langer over nadenk, is de term vertaald als ‘het vermogen van ons lichaam om zichzelf te herstellen’ helemaal niet vaag. Dat doet het lichaam dagelijks. Op verschillende manieren. Als je een wondje hebt, zorgen huidcellen dat de wond dicht. Als er ziektekiemen het lichaam binnendringen, komen de afweercellen in actie om een infectie te bestrijden.”
De sleutel tot genezing
In de optiek van deze arts-microbioloog is het zelfgenezende vermogen de reactie van het immuunsysteem op infecties. Hoe krachtiger, hoe groter de kans dat je beter wordt. Homeopaat Judith van Gaalen ziet het breder. “Het zelfhelende vermogen is het vermogen om leven zo goed mogelijk in stand te houden. Het is niet iets lichamelijk, niet iets geestelijks. Niets tastbaars, maar iets energetisch dat in elke vezel van ons bestaan zit. In onze cellen, in ons DNA. Het zelfhelende vermogen zal er alles aan doen om foutjes te herstellen, meestal zonder dat je het merkt.”
Psychiater en neuro-onderzoeker David Servan-Schreiber is het met Van Gaalen eens. Hij zegt dat het zelfgenezende vermogen een ingebouwd mechanisme in ons lichaam is dat altijd een optimale staat van gezondheid wil behouden. “Daarom krijg je honger als er een gebrek is aan bepaalde voedingsstoffen, daarom word je moe als je slaap nodig hebt. Dat streven naar een gezonde status-quo speelt zich op elke niveau af tot op celniveau toe. Zo ruimt het lichaam dagelijks kankercellen op. En wat op celniveau gebeurt, zet een kettingreactie in gang en heeft zo zijn invloed op onze organen en via de organen op het functioneren van lichaam en geest als geheel.”
“Ziekte”, vult Van Gaalen aan, “is een uiting van het falende zelfhelende vermogen. Het zelfhelende vermogen werkt zonder dat je het merkt keihard om je niet ziek te laten worden. Vandaar dat je vaak moe of prikkelbaar kan zijn voordat je verkouden wordt of griep krijgt. Of je ziek wordt, is afhankelijk van je immuunsysteem. Hoe sterker je immuunsysteem, hoe groter het zelfhelend vermogen. De kracht van je afweer is deels aangeboren, deels wordt het bepaald door hoe je leeft. Praktisch iedereen komt ‘schoon’ ter wereld. Door stress, vervuiling, verkeerde eetpatronen, medicijngebruik wordt ons lichaam belast en dat maakt je kwetsbaarder. Wil je het zelfhelende vermogen serieus nemen, dan moet je jezelf serieus nemen en je afvragen: hoe komt het dat ik ziek of moe ben? Als je weet waarom het zelfhelende vermogen faalt, heb je de sleutel tot genezing in handen.”
Tastbaar maken
Deze waarom-vraag (wat zit er achter een ziekte) is belangrijk in de natuurgeneeskunde. Servan-Schreiber: “Natuurlijk genezen richt zich op het sterken van een gezond inwendig milieu. Daar kun je veel aan doen.” En dat gaat beter als je die waarom-vraag kunt beantwoorden. Maar ook ‘gewoon’ goed voor jezelf zorgen helpt al, aldus Servan-Schreiber. “Eten volgens het mediterrane dieet, bewegen, goed omgaan met stress, supplementen slikken. Dat is niet moeilijk. Niet zweverig. Het zou al enorm helpen als we terug gaan naar voeding zoals we die begin vorige eeuw hadden; toen eten nog geen industrie was, toen wij zelf groente kweekten, toen de oogst nog niet vol pesticiden zat.”
Terug naar de basis? “Ja. Want in de basis, middenin de natuur, vind je de prachtigste voorbeelden van het zelfhelende vermogen. Zo vindt een plant of boom, die in de schaduw staat altijd z’n weg naar het licht. Het zelfhelende vermogen lijkt soms op magie, maar in feite hebben we nog niet het vermogen gevonden om het letterlijk uit te tekenen en het tastbaar te maken. Maar dat wil niet zeggen dat het niet bestaat.”
Servan-Schreiber, een man van de wetenschap, legt een belangrijk accent: want ook al voelen we aan ons water wat dat zelfhelende vermogen is, als ik zoek naar wetenschappelijk onderzoek hierna, vang ik bot. Ja, er zijn genoeg alternatief werkende behandelaars die deze term gebruiken. Ook artsen uit de psychiatrie wagen zich aan de terminologie. Maar ‘gewone’ artsen en specialisten? Nee.
Bestaat het zelfhelende vermogen niet in de reguliere geneeskunde? “Jawel”, meent huisarts Hans van der Meer. “Alleen benoemen wij het misschien niet zo expliciet. Ik leg er zeker geen nadruk op en probeer het terloops in het consult te verpakken. Als bijvoorbeeld een wat angstige patiënt bij me komt met een pijnlijke knie, dik en rood na een verdraaiing, dan leg ik eerst uit wat er gebeurd is. Ik vertel dat het verrekt is. De zwelling komt door het vocht. De pijn zorgt dat je je niet overbelast. Bewegen vermindert de zwelling. Dat kan, al dan niet met een paar ontstekingsremmers. Terloops zeg ik nog eens dat onbelast bewegen en gaan tot de pijngrens, de pijn en zwelling het snelst zal laten verdwijnen.”
Wat is genezen?
Annet Janssen van het Nederlands Huisartsen Genootschap bevestigt ook dat het zelfhelende vermogen een rol speelt binnen de reguliere geneeskunde, maar dat het niet zo wordt genoemd. “In verschillende huisartsenstandaarden spreken we hierover. We noemen dat dan: ‘self limiting’. Dat betekent dat we artsen adviseren een afwachtend beleid te voeren, zodat het lichaam de tijd krijgt zichzelf te herstellen.”
Homeopaat Van Gaalen vindt overigens niet dat ‘self limiting’ hetzelfde is als ‘zelfhelend’. “Maar dan kom je meteen bij de vraag: wat is genezen? Genezing is voor mij terug naar de bron: zorgen voor een gezonde bodem waardoor ziekteverwekkers niets meer voor het zeggen hebben. Dat begint met het versterken van het immuunsysteem, waardoor je het lichaam de ruimte geeft te helen. Dat echte genezen voel je. Het is een algeheel welbevinden, waarin ziekteverschijnselen niet meer de kop opsteken. Het bizarre is echter dat geen enkel regulier medicijn gericht is op deze genezing. Vrijwel elk pilletje of zalfje is bedoeld ziektesymptomen niet te voelen of te bestrijden. Maar dat wil niet zeggen dat je beter bent.”
De Maastrichtse arts-microbioloog Van Loo signaleert hetzelfde. “Infecties bestrijden met antibiotica zoals dat nu gebeurt, is niet echt genezen. Je gaat namelijk niet uit van de kracht van het lichaam, maar bestrijdt of verzwakt ziektekiemen die het lichaam aanvallen. Wat ik om me heen zie gebeuren, is dat onderzoek zich ook steeds vaker richt op het versterken van de afweer. Dat is meer gericht op genezen.”
Een nieuwe wind
Deze onderzoeken bevinden zich nog in een pril stadium, onderstreept Van Loo. Maar ze lijken een aanwijzing voor een nieuwe medische ontwikkeling, waarbij wetenschappers het zelfhelende vermogen gebruiken voor het vinden van nieuwe behandelingen. Neem interventiecardioloog Eric Duckers (Erasmus Medisch Centrum). Hij presenteerde onlangs een techniek, waarbij mensen die een hartinfarct hebben gehad, stamcellen uit hun eigen buikvet ingebracht kregen in de hartstreek. Deze stamcellen kunnen uitgroeien tot spierweefsel en aanzetten tot de vorming van nieuwe bloedvaten. Ze kunnen zo de schade aan het hart beperken en zelfs herstellen. Ook in het UMC Utrecht wordt onderzocht hoe stamcellen nieuwe huid maken voor transplantaties en wonden kunnen repareren.
Nog zoiets bijzonders: bij uitgezaaide melanomen (huidkanker) belooft een nieuwe behandeling uit de VS veel goeds. Bij de behandeling worden jonge, extra sterke lichaamseigen witte bloedcellen ingebracht.
Het werkt als volgt: de witte bloedlichamen van deze mensen zijn door de tumor ingekapseld. Wetenschappers hebben een stukje tumor weggesneden, delen die op in kleine partjes en voegen daaraan een groeimiddel toe. De lamgeslagen witte bloedlichamen die in de tumor zitten, hervinden door dat groeimiddel hun kracht maar worden ook een soort ‘terminators’ die niet vatbaar zijn voor het gif van de tumor.
Dat klinkt geweldig. En in theorie is dat ook zo. Maar aan de behandeling (die vrij belastend is) zitten een hoop haken en ogen. Ook ontbreekt nog tegenonderzoek, hetgeen het Antonie van Leeuwenhoek ziekenhuis oppikt. Maar de trend is fascinerend: je eigen witte bloedcellen gaan de strijd aan tegen de kanker.
Lichaam als machine
Komen de reguliere onderzoekers op deze manier dichterbij de natuurgeneeskunde die elke keer op de kracht van het zelfhelende vermogen hamert? Nee, was het maar zo eenvoudig. Het uitgangspunt blijft verschillen. “De meeste artsen handelen vanuit een ziekte, niet vanuit gezondheidszorg. Ze zien het lichaam als machine. De oplossingen zijn dan ook van biochemische of technische aard”, zegt dr. Victoria Maizes op het Congres voor Integrale Psychiatrie. Ze is integraal arts, professor voor huisartsengeneeskunde en directeur bij het centrum voor integrale geneeskunde van de Universiteit van Arizona (VS).
En dat zie je terug aan de gesignaleerde, nieuwe medische ontwikkelingen. Deze wetenschappers maken gebruik van het zelfhelende vermogen van het lichaam. Maar wel op technische, kunstmatige wijze Het zijn prachtig staaltjes techniek. Hebben we het dan nog wel over hetzelfde zelfhelende vermogen zoals het in de natuurgeneeskunde bedoeld wordt? Maizes: “Als je gezondheid bekijkt vanuit het zelfhelende vermogen, dan moet je de mens als geheel zien. Je kunt hem dus niet opsplitsten in lichaam en geest, of in deeltjes zoals organen, witte bloedorganen of stamcellen. Dus hoewel de reguliere geneeskunde steeds meer oog heeft voor de complete mens, wordt dit concept vooral door de natuurgeneeskunde gedragen.”
Het verhaal van je leven
Maar hoe kan ik zelf helen als ik ziek ben? De magie van zelf helen begint bij het eerste contact tussen arts en patiënt, stelt Maizes. “Ze vinden elkaar in de intentie van beterschap. Deze relatie kun je het best beschouwen als partnership tussen twee experts; de arts heeft veel medische kennis, de patiënt voelt hoe zijn lichaam reageert.”
In het levensverhaal van mensen vindt Maizes vaak aanknopingspunten voor beterschap. “Ik vraag altijd: ‘Wat brengt je hier?’
‘Waar moet ik beginnen te vertellen?’, vragen mensen dan.
‘Waar jij wilt, is mijn antwoord.’ En dan vertellen ze. Af en toe stel ik een vraag zoals: wat geeft je kracht? Want veel mensen zijn zo bezig met leven dat ze vergeten hoe het voelt om een volledig mens te zijn.”
“Aan het begin van mijn carrière stelde ik direct na dat eerste consult een behandelplan op. Daarmee ben ik gestopt. Vaak blijken mensen niet te hoeven terugkomen. Al pratende hebben ze hun kracht en optimisme teruggevonden. Of het was voldoende dat ze hun verhaal vertelden. De oplossing is tot hen gekomen, daarvoor is vaak geen pilletje nodig.”
Huisarts Van der Meer herkent de kracht van het woord. “Ik heb in al die jaren praktijk, ik ben 62 jaar, ervaren dat een verkeerde, terloops geplaatste opmerking elk genezingsproces negatief kan beïnvloeden. Uiteraard is dit geen wetenschappelijk getoetste uitspraak, maar er is zeker wat wetenschappelijks over te vinden.”
Als een woord negatief kan uitpakken op je gezondheid, heeft het juiste woord dan een helende werking? Maizes: “Als arts hebben we het vooral over wat er niet goed gaat met patiënten. Ik concentreer me liever op het positieve en begin mijn behandelplan vaak met wat er mooi of goed is in het leven van patiënten. Want mensen hebben een leven naast of met hun ziekte. Dat mag niet vergeten worden.”
Sleutel
Positief psycholoog professor Barbara Frederickson, werkzaam aan de Universiteit van North-Carolina (VS) en spreker op het Congres voor Integrale Psychiatrie, is een expert op het gebied van positieve emoties. Zij is ervan overtuigd dat hierin de sleutel ligt voor het activeren van het zelfhelende vermogen.
Tijdens een van haar onderzoeken liet Frederickson een groep proefpersonen dagelijks mediteren, daarbij concentreerden deze mensen zich op warme gevoelens. Opvallend: deze mensen zijn minder vaak ziek. “En dat is meer dan alleen een gevoel. Medisch onderzoek laat zien dat de proefpersonen ook daadwerkelijk in een betere gezondheid verkeren gezien hun bloeddruk en hartslag. Het gaat vaak om subtiele veranderingen. Maar waarom zouden die niet bepalend kunnen zijn? Een mens vernieuwt zichzelf continu. Op celniveau zijn we daardoor elke drie maanden een compleet ander mens. Celvernieuwing volgt geen vast pad, maar wordt deels bepaald door de biologie van onze cellen. Dat proces wordt onder meer beïnvloed door de manier waarop je leeft (lichamelijk en geestelijk).”
Moeten we dan allemaal maar gedwongen positief gaan doen? “Nee”, zegt Frederickson stellig. “Dat keert zich tegen je. Positieve emoties komen in allerlei smaken en kleuren, maar ze zijn als de wind; ze komen en gaan. Ook negatieve emoties hebben we nodig, om bijvoorbeeld het gevoel met de werkelijkheid te behouden. Het enige wat we zouden kunnen doen, is meer oog hebben voor alles wat goed en inspirerend is in dit leven. Dat moet je niet gedwongen willen doen, het is beter als dat je tweede natuur wordt. Dus wees open, wees creatief, wees nieuwsgierig, wees dankbaar, wees vriendelijk.” Hoe weet je of daarmee echt je zelfhelende vermogen sponsort? “Elke keer als je hart een sprongetje maakt, zit je op de goede weg.”
Sponsor zelf je zelfhelend vermogen
- Eet volgens het mediterrane dieet: veel groente, veel fruit, veel vis, veel bonen en peulvruchten, veel gezonde vetten zoals olijfolie en af en toe een glaasje alcohol. Met dat mediterrane dieet kun je de kans op sterfte door hartaandoeningen met 72 procent terugbrengen, zo blijkt uit onderzoek. Maar het is vooral erg lekker!
- Neem elke dag een moment om je te concentreren op positieve emoties. Dat zijn gevoelens van inspiratie, liefde, dankbaarheid, trots, hoop, vreugde, belangstelling.
- Kies wanneer je ziek wordt of je niet lekker voelt voor een behandeling die je leven zo min mogelijk op zijn kop zet en het liefst voor een natuurlijk aanpak.
- Zoek de zon op! Steeds meer chronische aandoening worden in verband gebracht met een gebrek aan vitamine D. Zonlicht is de beste manier om die D-tjes binnen te krijgen.
- Beweeg elke dag zeker 30 minuten op een manier die goed en leuk is voor jou.
- Kook het liefst elke dag vers. Zo voorkom je dat je ongemerkt zout, suiker, witmeel, vetten of andere toevoegingen binnenkrijgt die je liever niet eet.
- Gun jezelf de kans om letterlijk op verhaal te komen. Door onder woorden te brengen wat je bezig houdt en wat je voelt kun je tot een oplossing komen.
- Heb oog voor de lichtpuntjes in het leven en probeer je ogen te openen voor alles wat inspireert, wat je blij maakt en wat het leven goed maakt.
- Zoek actieve ontspanning door bijvoorbeeld aan yoga of t’ai chi te doen.
- Zie een dokter als een partner die samen met jou aan beterschap wil werken. Maar weet ook wat jouw expertise is: niemand kent je lichaam beter dan jij.
- Adem in, adem uit. Iedereen ademt, maar haal je wel goed adem? Een diepe buikademhaling is het gezondst. Oefen dat zo vaak je kunt.
- Gebruik ziekte als een vorm van een reflectie en kijk wat het je kan leren: waarom ben ik ziek?
- Vijftig jaar geleden hadden mensen gemiddeld 4,4 vrienden, nu is dat nog maar 1,5. Een goed sociaal netwerk vermindert stress. Dus zoek contact: maak vrienden, nodig familie uit en ga eens bij de buren langs.
- Word een fijn mens. Vriendelijkheid, vrijgevigheid, medeleven: goed doen werkt besmettelijk!
- Placebopilletjes helpen bij een milde depressie doorgaans beter dan echte antidepressiva: het toont aan welke enorme innerlijke kracht we bezitten om zelf te helen.
- Meditatie is een manier om je beter te concentreren, om makkelijker te leren, om je bloeddruk te verlagen en beter met stress om te gaan.
- Door verschillende kleine veranderingen door te voeren creëer je een zichzelf versterkend effect op je gezondheid.
- Vraag je met regelmaat af waar je (bijvoorbeeld als kind) ook alweer gelukkig van werd en pas dat opnieuw toe in je leven. Dus…. Schilder! Dans. Zing. Ga postzegels verzamelen of knikkeren.
- Blijf niet met schuldgevoelens of boosheid rondlopen. Vergeef jezelf. Maar ook een ander.