Vergeetachtigheid hoort nu eenmaal bij ouder worden. Onzin, zeggen Dick Swaab en Erik Scherder. “Het is een mythe dat we hersencellen verliezen naarmate we ouder worden” en “Je geheugen gaat achteruit als je je hersens te weinig gebruikt. Voor je brein geldt: use it or lose it.”
“We hebben honderd miljard hersencellen”, zegt professor Dick Swaab, hersenonderzoeker en neurobioloog aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. “Die zijn met elkaar verbonden door middel van synapsen: contactpunten waardoor de hersencellen met elkaar communiceren. Het geheugen ligt in die contactpunten opgeslagen. Maar ook bij andere hersenfuncties zijn de synapsen cruciaal. Elke hersencel heeft duizend tot honderdduizend van die contactpunten. Het is een mythe dat we hersencellen verliezen naarmate we ouder worden. Het zijn de synapsen die schade kunnen oplopen.”
Gelukkig kun je die contactpunten ‘onderhouden’. “Hoe meer je je brein uitdaagt, hoe meer contactpunten je krijgt en hoe sterker ze zijn. Hoe meer reserves, hoe beter je klappen kunt opvangen van het verouderingsproces.”
Vmbo versus havo
“Hoe vroeger we beginnen onze hersenen te stimuleren, hoe beter beschermd we lijken te worden tegen vervroegde veroudering van de hersenen in de vorm van alzheimer”, zegt Swaab. “Kinderen die bijvoorbeeld tweetalig opgroeien, krijgen deze vorm van dementie gemiddeld vier jaar later.”
Uit verschillende onderzoeken blijkt dat kinderen die een goede opleiding krijgen op latere leeftijd meer hersenfuncties behouden, omdat ze meer reserves hebben opgebouwd. Goed onderwijs staat volgens beide professoren trouwens niet gelijk aan een zo hoog mogelijke opleiding. Het verschilt van kind tot kind wat goed voor hem of haar is. Swaab: “Onderwijs moet een uitdaging zijn. Met andere woorden: ga niet naar het vmbo als je ook havo kunt doen.”
Rust roest
“Rust roest als het om je hersenen gaat”, zegt professor Erik Scherder, klinisch psycholoog aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. “Je kunt je brein niet alleen stimuleren door cognitieve uitdagingen aan te gaan, ook bewegen is heel goed voor je hersenen. Daardoor stimuleer je namelijk de doorbloeding. Bewegen is het brein masseren.”
Wat dat betreft maakt hij zich ernstige zorgen over de nabije toekomst. “Er is een pandemie gaande van lichamelijke inactiviteit. Er zijn steeds meer mensen die te weinig bewegen. Social media en moderne transportmiddelen zoals de auto zijn daar debet aan. We brengen talloze uren per dag zittend door. En dat is gevaarlijk, want wereldwijd is fysieke inactiviteit doodsoorzaak nummer vier. Dertig procent van de hart- en vaatziekten wordt eraan toegeschreven. Het heeft ook een direct verband met diabetes, hoge bloeddruk en overgewicht. Dat is niet alleen slecht voor ons lichaam, maar ook voor ons brein, want die aandoeningen hebben een schadelijk effect op de doorbloeding van de hersenen. Door te bewegen kunnen we die risicofactoren voor dementie beperken.”
Beter focussen
Risico’s beperken oké, maar gaan onze hersenen ook beter werken als we meer bewegen? “Zeker weten”, zegt Scherder. “Bij zowel oude als jonge mensen die ‘lui’ zijn geworden, verbeteren met name de ‘executieve functies’ van de hersenen als ze meer gaan bewegen: het vermogen tot initiatief nemen, dingen plannen, impulsen beheersen en zelfregulatie. Dat zijn allemaal functies die we nodig hebben om zelfstandig te functioneren. Wat ook verbetert, is de mogelijkheid informatie te schiften. Je kunt niet alles onthouden, dus je brein remt af wat ruis is. Het focust op de dingen die er voor jou toe doen. Als je niet kunt schiften, trekt alles evenveel aandacht. Dan weet het brein niet waar het op moet letten en kun je niets onthouden.”
“We weten nog niet of bewegen ook het geheugen en andere verstandelijke vermogens bij mensen met dementie verbetert. Wat we wel weten is hoe slecht het is voor mensen met dementie om niet te bewegen. Zowel voor hun lichamelijke als mentale fitheid.”
Liever geen voetbal
Bewegen is dus belangrijk voor je brein, vindt ook Swaab. Kies echter wel de goede manier om in beweging te komen en te blijven. “Ik werkte tijdens mijn studie geneeskunde als coassistent op de eerste hulp in het ziekenhuis en zag daar mensen in het weekend binnenkomen die na een potje voetbal of boksen weer in elkaar genaaid moesten worden. In Scandinavië is een boksverbod van kracht. Dat hebben we in Nederland vanuit de Gezondheidsraad ook aan de regering voorgesteld, maar die heeft nog geen actie ondernomen. Het brein heeft erg veel te lijden van harde klappen tegen je hoofd. Ook voetbal is niet bepaald bevorderlijk voor je hersenen. Vooral niet als je veel kopt of elleboogjes krijgt.”
Slapen maakt slimmer
Nog een manier om je brein fit te houden die in eerste instantie niet zo voor de hand ligt: goed kauwen. Scherder: “De mondspieren zijn één van de belangrijkste spiergroepen. Door goed te kauwen stimuleer je de doorbloeding in de hersenen. Er is geen studie gedaan waarbij proefpersonen niet meer mochten kauwen, maar aangezien kauwen vooral de doorbloeding van één van de grote bloedvaten in de hersenen bevordert waarin tachtig procent van de herseninfarcten plaatsvindt, kunnen we er wel van uitgaan dat het geen kwaad kan om te blijven kauwen. Eet dus liever niet alleen zachte dingen. Geen drinkontbijt, maar boterhammen.”
Slaap is ook belangrijk. “In de droomslaap bij kinderen zie je dat de hersenschors gestimuleerd wordt”, zegt Swaab. “Dat is belangrijk voor de groei van het brein, of je nu jong bent of oud. ’s Nachts gooit je brein de rommel die je niet hoeft te onthouden van de harde schijf. De belangrijke informatie wordt dan onder regie van de hippocampus weggeschreven naar verschillende hersenschorsgebieden.”
Laat je hersens kraken
Je hersenen train je dus door te bewegen, goed te kauwen en te slapen. En door nieuwe uitdagingen aan te gaan. Niet alleen als kind, ook op oudere leeftijd. Daarmee kunnen we dementie uitstellen. Uit een studie van de Amerikaanse onderzoeker Denise Park blijkt dat het metabolisme in de hersenen van ouderen verbetert als zij iets doen wat ze nog nooit eerder gedaan hebben. In het onderzoek maakten de proefpersonen kennis met quilten en volgden zij een fotografiecursus waarbij ze hun eigen foto’s ontwikkelden. Scherder: “Je zag dat de hersenfuncties van die mensen verbeterden. Ook geheugenfuncties die er niet direct mee te maken hadden, gingen vooruit. Het metabolisme verbeterde.”
Uit andere onderzoeken blijkt dat mensen die tot op latere leeftijd veel dammen en schaken in mindere mate alzheimer ontwikkelen. “Denksporten zijn heel goed om je brein te trainen”, zegt Scherder. “Zorg wel dat je de weg van de meeste weerstand kiest. Als je bridget, haal dan alles uit je biedingen. Als je puzzelt, kies dan niet voor twee sterren als je ook vier sterren aankunt. Zorg dat je een baan hebt die je uitdaagt en pak na je pensioen nieuwe activiteiten op. Laat je hersens kraken. Er is geen reden waarom het geheugen zou moeten aftakelen met het klimmen der jaren, tenzij er sprake is van een ziekte. Je geheugen gaat achteruit als je je hersens te weinig gebruikt. Voor je brein geldt: use it or lose it.”
Stap voor stap
- Voorkom slaaptekort
“’s Nachts gooit je brein de rommel die je niet hoeft te onthouden van de harde schijf. De belangrijke informatie wordt dan onder regie van de hippocampus weggeschreven naar verschillende hersenschorsgebieden.”
- Ren, fiets, zwem
“Bewegen is heel goed voor je hersenen. Daardoor stimuleer je de doorbloeding. Bewegen is het brein masseren.”
- Ontwijk klappen
“Het brein heeft erg veel te lijden van harde klappen tegen je hoofd. Ook voetbal is niet bepaald bevorderlijk voor je hersenen. Vooral niet als je veel kopt of elleboogjes krijgt.”
- Kies de weg van de meeste weerstand
“Als je puzzelt, kies dan niet voor twee sterren als je ook vier sterren aankunt. Zorg dat je een baan hebt die je uitdaagt en pak na je pensioen nieuwe activiteiten op. Laat je hersens kraken.”
Deskundigen:
- Professor Dick Swaab, hersenonderzoeker en neurobioloog aan de Vrije Universiteit in Amsterdam
- professor Erik Scherder, klinisch psycholoog aan de Vrije Universiteit in Amsterdam