Waarom wordt de buurvrouw ziek, maar jij niet? Krijgen mensen tegenwoordig vaker kanker dan vroeger? En waar woon je gezonder: in de stad of op het platteland? Met dit soort vragen houden medewerkers van langlopende onderzoeken, zoals ERGO, LASA en LifeLines, zich bezig. Alvast één opvallende uitkomst: ‘Jongere generaties worden steeds ongezonder.’
Woordenboekje
Prevalentie = totaal aantal ziektegevallen van een bepaalde ziekte in een bepaald gebied
ERGO = Erasmus Rotterdam Gezondheid Onderzoek
LASA = Longitudinal Aging Study Amsterdam
LifeLines = de jongste generatiestudie naar het ontstaan en de ontwikkeling van chronische ziekten
“Waarom krijgt de ene persoon een ziekte wel en de ander persoon niet? Om daarachter te komen, onderzoekt de epidemiologie grote groepen mensen. Hoe groter de groep, hoe betrouwbaarder de resultaten”, vat onderzoeksleider van het ERGO-onderzoek Arfan Ikram de aanpak van langlopende onderzoeken en van bevolkingsonderzoek in zijn algemeenheid samen.
Hoe werken deze langlopende onderzoeken? Onderzoekers leggen over lange periodes gedetailleerde gegevens vast over de leefsituatie van deelnemers (huur- of koophuis, buitenleven, financiële situatie), leefgewoonten (werk, voeding, beweging, gebruik supplementen) en gezondheid (aanwezigheid van kwalen, erfelijkheid, medicijngebruik). Ook registreren ze gegevens uit medisch onderzoek van alle orgaansystemen via bloed en speekselafname, echo’s van het hart, hartfilms, geheugentests, longfunctie-, lever-, bot-, huid- en oogonderzoek en – bij de ERGO-studie – een MRI-scan van de hersenen.
Om de vier jaar gaan dezelfde deelnemers opnieuw door dezelfde uitvoerige onderzoeksmolen. Daarnaast komen er steeds nieuwe onderzoeksgroepen bij die ook weer om de vier jaar worden onderzocht: achtduizend 50-plussers in 1990, drieduizend 55-plussers in 2000, vierduizend 45-plussers in 2005 en dit jaar nog eens zesduizend 40-plussers. “De eerste groep is inmiddels zes keer onderzocht”, aldus Ikram. Op deze manier is vergelijkend onderzoek mogelijk tussen grote groepen mensen en daarmee dragen deze langlopende onderzoeken bij aan een antwoord op de vraag hoe we gezond(er) oud kunnen worden.
Steeds meer chronische ziekten
In 1990 startte het ERGO-onderzoek met de vergrijzing in het vizier. Ouderdom is immers een belangrijke risicofactor voor hart- en vaatziekten, botontkalking, diabetes type 2 en gewrichtsslijtage, dementie en slechter zicht. Ikram: “Wij willen inzicht krijgen in wat er voorafgaat aan een beroerte, infarct, botontkalking of maculadegeneratie, opdat we het beter kunnen bestrijden of voorkomen. Omdat bleek dat de schade van een ziekte als dementie al eerder aanwezig is dan de klinische manifestatie van geheugenproblemen is de leeftijdsgrens van nieuwe deelnemers steeds verder naar beneden bijgesteld. Ook bij botontkalking en andere chronische aandoeningen is dat het geval. We zijn benieuwd hoe ver van tevoren die verschijnselen precies optreden. Wanneer loopt iemand een verhoogd risico?”
LASA is een soortgelijk epidemiologisch onderzoek dat startte in 1992 met ruim drieduizend 55- tot 85-jarigen. Waar ERGO zich vooral richt op de fysieke en biologische gezondheid en het ontstaan van chronische ziekten, kijkt LASA meer naar de (combinaties van) factoren die van invloed zijn op het fysiek, cognitief, emotioneel en sociaal functioneren. Ook deze studie startte met het oog op naderende demografische veranderingen: meer ouderen, minder kinderen, dus een vergrijzing van de bevolking. Wat leverde dit onderzoek op?
“Een belangrijke uitkomst is dat jongere generaties steeds minder gezond worden”, vertelt Martijn Huisman, wetenschappelijk directeur van LASA. In 1992 startte de eerste groep, in 2002 werd daar een tweede groep respondenten aan toegevoegd en in 2012 nog eens een derde groep. “De huidige prevalentie van chronische ziekten is hoger dan tien, twintig jaar geleden. Steeds meer mensen hebben hart- en vaatziekten, diabetes type 2, longziekten en kanker. Ook zijn er meer mensen die meerdere chronische ziektes naast elkaar hebben.”
Onverwachte uitkomsten
Het lijkt erop dat ons ongezonde gedrag rechtstreeks leidt tot meer ziekte. Huisman wijst op de duidelijke toename van overgewicht. De oorzaak van ‘meer ongezondheid’ heeft echter ook te maken met de verbeterde diagnostiek, nuanceert hij. “Ook doordat artsen ziekten vroegtijdiger opsporen neemt de prevalentie toe. Daarbij krijgen mensen een betere medische behandeling en leven ze langer.”
LifeLines is de jongste generatiestudie naar het ontstaan en de ontwikkeling van chronische ziekten. Een verschil met ERGO en LASA is dat LifeLines niet zelf onderzoek doet, maar onderzoekers faciliteert met data. Een ander verschil is de leeftijd: deelnemers van LifeLines zijn nul tot honderd jaar oud. “Van één familie doen soms drie generaties mee aan het onderzoek”, vertelt Aafje Dotinga, manager van de research office. “We kunnen dus ook genetisch onderzoek doen.” In totaal doen ruim 167 duizend mensen mee, waaronder vijftienduizend kinderen van nul tot achttien jaar en 56 duizend mensen tussen de achttien en veertig jaar. De studie startte in 2006. Dotinga: “Ik doe zelf ook mee, samen met een broer en een zus.” LifeLines vindt plaats in Groningen, Friesland en Drenthe. Naast gedetailleerde vragenlijsten over bijvoorbeeld woonsituatie, leefgewoonten, ziekten en sociale factoren, en een uitgebreid medisch onderzoek, wordt bij LifeLines urine, ontlasting en een haarlok bij deelnemers verzameld. “Het haar nemen we af omdat in haar het stresshormoon cortisol over een langere periode af te lezen is”, zegt Dotinga. Een opvallende uitkomst uit LifeLines is dat het metaboolsyndroom – een combinatie van hoge bloeddruk, verhoogd cholesterol, verhoogde bloedsuikerwaarde en overgewicht – meer voorkomt op het platteland dan in stedelijk gebied: 15,9 procent tegenover 8,1 procent. Dat hadden de onderzoekers niet verwacht.
Succesvolle aanpak
Van LifeLines komen in het najaar de eerste data uit de tweede ronde beschikbaar. “Spannend”, vindt Dotinga: “Neemt het aantal mensen met overgewicht af of niet? En zo ja: welke groepen of welke regio’s dan? De grootste vondsten moeten nog komen.”
De inschatting van alle drie de onderzoekers is dat vooral op het gebied van een gezonde leefstijl de winst voor een betere gezondheid te behalen valt. Huisman: “Omdat mensen pas later in hun leven de rekening gepresenteerd krijgen van een ongezonde leefstijl is het moeilijk te veranderen. Aan roken zie je dat de invloed van de omgeving cruciaal is bij gedragsverandering. Je mag niet meer roken in openbare ruimten, tabak is duurder, het imago van roken is aangepakt. De combinatie van al die maatregelen helpt. Nog maar twintig procent van de deelnemers rookt, terwijl ooit negentig procent van de mannen rookten.”
“Om mensen gezonde gewoonten aan te leren, moet de omgeving mee veranderen. Het is niet alleen een kwestie van eigen verantwoordelijkheid.”
Dit weten we dankzij ERGO
Minder dementie dan gedacht
‘Dementie hoort bij het ouder worden. Je kunt er niks aan doen’, was de gedachte in de jaren tachtig. Dankzij ERGO weten we dat dementie ontstaat door eiwitophopingen in de hersenen, en dat een hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten, diabetes type 2 en roken bijdragen aan het risico op dementie.
Deze wetenschap droeg bij aan het minder voorkomen van dementie. Vergeleken met 1990 hebben de deelnemers in het jaar 2000 vijftien tot twintig procent minder vaak dementie. “Het is waarschijnlijk dat de afname van het aantal rokers en de betere behandeling van hart- en vaatziekten en diabetes type 2 daaraan heeft bijgedragen”, aldus Arfan Ikram, onderzoeksleider bij ERGO.
Meer aandacht voor diabetes type 2
Overgewicht is een belangrijke risicofactor voor diabetes type 2, blijkt uit ERGO-data. “Eén op de drie Nederlanders zal in zijn leven te maken krijgen met diabetes type 2”, aldus Ikram. “Dat is drie keer zo veel als het aantal vrouwen dat ooit in haar leven te maken krijgt met borstkanker; dat is één op de negen vrouwen. Het is belangrijk dat de focus in de samenleving om die reden ook meer richting diabetes type 2 gaat, want dat is een groter wordend probleem voor de volksgezondheid.”
Risicoprofielen uit genetisch onderzoek
ERGO onderzoekt welke genen een verhoogd risico geven op een bepaalde ziekte. Sinds 2005 beschikt het onderzoekscentrum over technologie die het mogelijk maakt om DNA-variaties grootschalig te meten. “Alle ziektebeelden kunnen we tegen het licht van die databank houden”, aldus Ikram. “Welke DNA-variaties veroorzaken welke ziektebeelden? Op die manier kunnen we proberen in te schatten hoe groot de kans is dat iemand een ziekte krijgt. Dit biedt mogelijkheden om eerder in te grijpen en nieuwe medicatie te ontwikkelen.”
Dit weten we dankzij LASA
Ouderen steeds actiever
De huidige generatie ‘jonge ouderen’ (60-75 jaar) doet meer vrijwilligerswerk dan mensen in dezelfde leeftijdsgroep tien jaar geleden. Ook werken ze langer door en hebben ze een groter en diverser netwerk. Dat geldt zowel voor vrouwen als mannen. Martijn Huisman van LASA: “Omdat vrouwen meer werken dan vroeger, betekent pensionering vaak een aanslag op hun beweegpatroon. Het woon-werkverkeer is in één keer van de baan. Zij moeten bewust nieuwe beweegmomenten inbouwen.”
Veel mensen denken onterecht dat ze gezond eten
Mensen die meer groente en fruit eten, zijn gemiddeld gezonder dan mensen die dat niet doen. “Dat blijkt steeds weer uit onderzoek”, zegt Huisman. In het algemeen merkt hij op dat mensen hun ‘gezonde eetgewoonten’ vaak rooskleuriger beoordelen dan in werkelijkheid. “Op de vraag of ze twee ons groente en twee stuks fruit per dag eten, zeggen velen ‘ja’. Maar als dan nagegaan wordt wat ze exact eten, blijkt dat velen de norm toch niet halen”, aldus Huisman.
Dit weten we dankzij LifeLines
Hoe diverser de darmflora, hoe beter
Omdat LifeLines ook de ontlasting van de deelnemers onderzoekt, is het met tienduizend deelnemers wereldwijd het grootste ‘microbioomcohort’. Een grote diversiteit van darmbacteriën blijkt belangrijk voor ons welzijn. Bij een grote diversiteit worden bacteriën met een gunstige invloed op de gezondheid gestimuleerd en bacteriën die passen bij mindere gezondheid juist ontmoedigd. Het is bekend dat een meer gevarieerd microbioom samenhangt met minder ziektes. “De darmbacteriën kunnen als vingerafdruk van je leefstijl fungeren. Je darmen weerspiegelen hoe je leeft en wat je eet”, aldus Dotinga.
Karnemelk zorgt voor diversiteit in je darmflora
Via LifeLines is dit jaar voor het eerst aangetoond dat voeding en medicijngebruik grote invloed hebben op de diversiteit van bacteriën in de darm. Wie regelmatig yoghurt of karnemelk gebruikt, heeft een grotere diversiteit aan bacteriesoorten in de darm. Ook koffie en wijn stimuleren de diversiteit, terwijl volle melk of een calorierijk dieet die juist verlaagt. Koolhydraten met lange, complexe vezels, zoals je die vindt in volkorenproducten, hebben ook een positief effect. Medicijnen zoals antibiotica, maagzuurremmers en het middel metformine – dat mensen met diabetes type 2 gebruiken – verminderen de diversiteit in de darmflora.
Mantelzorgers behouden
“Ouderen worden meer en meer afhankelijk van mantelzorg. We zien dat mensen met een uitgebreid sociaal netwerk beter af zijn dan mensen zonder zo’n netwerk”, aldus Huisman. LifeLines vergeleek werkende mantelzorgers met niet-werkende mantelzorgers om te zien of het verlenen van mantelzorg hun kwaliteit van leven beïnvloedt. Wat blijkt: “Voor werkende mantelzorgers is het type mantelzorg belangrijk. Wanneer de mantelzorg die men levert zwaarder is, of wanneer men mantelzorg geeft aan iemand met een intellectuele achterstand/aandoening, dan ervaart men een minder goede kwaliteit van leven. Dat geldt minder voor niet-werkende mantelzorgers. Willen we meer mantelzorgers, dan moeten we deze op verschillende manieren benaderen.”
Weetje: In de provincie Groningen is een speciale diepvriesopslag voor de inmiddels zes miljoen buisjes urine, bloed en ontlasting van de 167 duizend deelnemers van het LifeLines-onderzoek. Dit is de grootste en modernste geautomatiseerde biobank ter wereld.
Weetje: Zestig procent van de 55- tot 64-jarige betaalde krachten heeft minimaal één chronische ziekte. Reuma, hartziekten en COPD komen het meest voor.
Weetje: Mensen die meedoen aan generatiestudies doen dat omdat ze een bijdrage willen leveren aan de wetenschap, maar het is voor veel mensen ook een gezondheidscheck: klinisch relevante data krijgen ze zelf mee en gaan ook naar de huisarts.
Deskundigen
- Arfan Ikram, onderzoeksleider van het ERGO-onderzoek
- Martijn Huisman, wetenschappelijk directeur van LASA
- Aafje Dotinga, manager van het research office van LifeLines
Meer weten:
- www.ergo-onderzoek.nl
- www.lasa-vu.nl
- www.lifelines.nl