Waarom wordt u oud? Het antwoord: omdat u ademt. Een gesprek met geneticus professor dr. Jan Hoeijmakers. “Leven is risico lopen.”
Door adem te halen, kunnen we leven. Maar diezelfde zuurstof beschadigt ons. Hoe zit dat?
“Als we ademen, nemen we zuurstof op die nodig is voor de verbranding van ons voedsel. Daarbij komen er zuurstofradicalen vrij in ons lichaam. Hierdoor oxideert ons DNA. De zuurstof die we inademen, richt dus schade aan op het meest fundamentele niveau van ons lichaam: ons DNA. Zo loopt ons DNA per dag duizenden en duizenden beschadigingen op in elke cel van ons lichaam.”
Wat gebeurt er met beschadigd DNA?
“Het DNA kun je vergelijken met een receptenboek. Het bevat de instructies voor de aanmaak van eiwitten, die in ons lichaam het echte werk doen – zoals hemoglobine in rode bloedcellen dat zorgt voor het transport van zuurstof,eiwitten die het bot vormen, of de huid. Ook alle enzymen zijn eiwitten. Maar als dat receptenboek beschadigd wordt, er vallen bijvoorbeeld woorden weg of zelfs hele pagina’s, kun je de gerechten niet meer maken. Op dat moment gaan de processen in ons lichaam foutlopen.”
En dan?
“Door die beschadigingen kunnen er twee dingen gebeuren: de beschadigingen in het DNA leiden tot fouten in de recepten, waardoor verkeerd werkende eiwitten worden aangemaakt, die er bijvoorbeeld voor zorgen dat de cel wordt aangezet om te gaan delen terwijl dat niet nodig is. Een cel die zich telkens deelt vormt het begin van kanker. Of het stukje DNA wordt door de beschadiging onbruikbaar. Als het een heel belangrijk stukje DNA is, kan de cel met die beschadiging doodgaan of niet meer goed zijn werk doen. Dit kan op zijn beurt bijdragen aan veroudering en leiden tot allerlei verouderingsziektes van het lichaam.”
We beschadigen onszelf omdat we ademen en eten en veroorzaken zo onze eigen ondergang. Is dat niet raar?
“Nee. We zijn in de natuur niet voor de eeuwigheid bestemd. Elk organisme sterft en maakt na verloop van tijd plaats voor een nieuwe generatie. Het klinkt tegenstrijdiger dan het is. Leven is risico lopen. Letterlijk, want je raakt tijdens je leven steeds meer beschadigd. De DNA-schade wordt elke dag groter.”
Kunnen we ons ook verdedigen tegen die schade?
“Ja, het ingenieuze is dat DNA ook de instructies bevat voor eiwitten die DNA-beschadigingen kunnen repareren. Vergelijk het met de wegenwacht; zij sporen de meeste beschadigingen op en herstellen die foutloos. Als dat niet zou gebeuren, zouden we al op jonge leeftijd kanker kunnen krijgen of snel ouderdomsziekten oplopen. Dat gebeurt soms. Zo worden er kinderen geboren met een aangeboren defect in één van de DNA-herstelmechanismen. Zij verouderen in een versneld tempo of krijgen als kind al kanker. Een ander beschermingsmechanisme is het antioxidanten-systeem. De antioxidanten vangen de zuurstofradicalen weg vóórdat ze het DNA kunnen beschadigen. Een adembenemend proces.”
Dat herstellen van schade is dus een continu proces?
“Ja. Maar in crisissituaties gaat de schakelaar helemaal om. Dat zie je bijvoorbeeld als kinderen heel erg ziek zijn. Als alles goed is, investeert het lichaam vooral in groeien. Maar als een kind erg ziek wordt, is de eerste prioriteit van het lichaam niet meer de groei, maar de verdediging. Het lichaam stelt alles in de weer om dóór te leven. Datzelfde effect, investeren in verdediging en investeren in het antioxidanten-systeem en DNA-reparatie, zie je ook als mensen weinig te eten hebben. We investeren dan alleen nog maar in de verdediging om te overleven.”
Als we een tijd minder eten, herstelt ons DNA dus beter?
“Organismen die nét te veel eten om dood te gaan, maar te weinig om te groeien, investeren het maximale in verdediging ten koste van de groei. Wie veel eet wordt sneller groot en sneller volwassen, maar betaalt vaak later de prijs met meer verouderingsziektes.”
“Een experiment met resusapen dat in 1987 begon illustreert dit goed. De apen werden in twee groepen verdeeld. De ene groep mocht onbeperkt eten. De andere groep kreeg maar zeventig procent van de calorieën, die ze normaal zouden eten. Van de eerste groep apen is nu al meer dan de helft dood en degenen die nog in leven zijn, hebben diabetes, kanker en hart- en vaatziekten. In groep twee, de groep die te weinig te eten kreeg, is nu nog tachtig procent in leven én geen van hen heeft diabetes. Ook hart- en vaataandoeningen, botontkalking, kanker of neurologische afwijkingen komen veel minder voor en ze zien er veel jonger uit.”
Wie weinig eet, blijft dus gezonder?
“Waarschijnlijk wel. Het steunt het lichaam in de mogelijkheid zich beter te verdedigen. Het is wel belangrijk dat je dan een gezond dieet hebt met voldoende vitaminen en mineralen. Maar je hele leven slechts zeventig procent eten van wat je normaal eet, is niet bepaald een aanlokkelijk idee. Maar heel weinig mensen zouden dat kunnen. We zijn juist gemaakt om altijd iets meer te eten dan we nodig hebben, omdat er morgen misschien géén eten is. Met dit verschil dat we in onze huidige maatschappij áltijd genoeg te eten hebben, vaak zelfs te veel. Dat ondermijnt het principe van calorische restrictie.”
En kunstmatig minder eten – bijvoorbeeld vasten? Helpt dat ook bij de reparatie van ons DNA?
“Ja: wij denken dat regelmatig vasten hetzelfde werkt. Misschien zal je daardoor inderdaad langer leven omdat je dan minder zuurstofradicalen produceert, meer antioxidanten aanmaakt en DNA beter herstelt. Het probleem is dat je dit nooit in een proef kunt nabootsen. Je kunt niet een groep mensen hun hele leven lang slechts zeventig procent van hun rantsoen te eten geven. Maar er lopen vanuit dat principe wel andere soorten onderzoek. Zo is in Rotterdam een studie gaande die onderzoekt of je sneller herstelt na een operatie als je van tevoren hebt gevast.”
En waar hoopt u op?
“In het meest gunstige geval wordt de schade niet alleen gerepareerd maar ook voorkomen. In dat geval word je wel oud, maar gezond oud. Dus ik hoop dat we ooit stofjes vinden dat die schakelaar in ons lichaam zelf kunnen verschuiven – van groei naar verdediging. Een geneesmiddel. Dat zou geweldig zijn.”
DNA
- Het DNA bevat de chemische code voor de erfelijke aanleg. Voorafgaand aan elke celdeling wordt het lange DNA molecuul verdubbeld. Elke ‘dochtercel’ is daarom een exacte kopie van de moedercel en telt evenveel chromosomen.
- De genetische code wordt elke dag vertaald in tienduizenden eiwitten die binnen en buiten de cel lichaamsfuncties vervullen.
- Fouten in DNA (mutaties) leiden tot erfelijke ziekten of tot aangeboren aandoeningen (bijvoorbeeld taaislijmziekte of spierdystrofie).
- Veel erfelijke ziekten, zoals het BRCA-1 gen dat de kans op borstkanker sterk verhoogt, berusten op een mutatie van één gen dat wordt overgeërfd.
Professor dr. Jan Hoeijmakers is hoogleraar Moleculaire Genetica en hoofd van de afdeling Genetica van het Erasmus MC. Samen met collega-onderzoekers doe hij onderzoek naar herstelmechanismen van het DNA.
Jaarlijks volgt gezondNU-hoofdredacteur Stan van Eck een Mayr-reinigingskuur onder leiding van Mayr-arts Nina Weiss. Als investering in zijn gezondheid, voor de ontspanning en voor de inspiratie. Citaten uit zijn dagboekaantekeningen.
Niet eten als je geen trek hebt. Nu, tijdens de kuur, is het een makkie. Maar straks is er weer de dagelijkse stress en de vele verleidingen. Blijf ik sterk?
Vanavond artsenvoordracht gehad. Elk jaar hoor ik toch weer nieuwe dingen. Openbaring van vandaag: we hebben tekorten door teveel! Door teveel geraffineerde producten (suikers) te eten, ontstaat een tekort aan vitamine B1.
Mooi! Mijn onderdruk is gezakt naar 75! Morgen nog maar een half tabletje Cozaar. Als het een beetje meezit, heb ik eind van de week een perfecte bloeddruk zonder medicatie.
De hoge darmspoeling levert dit jaar veel minder rommel op dan voorgaande jaren. Ik krijg een complimentje. Dit is het bewijs dat ik het afgelopen jaar gezonder geleefd heb dan voorgaande jaren.
Ik weet wat goed voor me is! Ik weet wat ik nodig heb! Het moet een soort mantra worden.
Ik heb echt zin om morgen weer naar huis te gaan. Ik voel me top. Bruis van de energie. Ik zit boordevol plannen.
Dromen hoort bij kuren. Geestelijke reiniging, noemt Nina het. Oef, dan valt er bij mij heel wat te reinigen in mijn geest!
Een lege maag is zo groot als vuist, hoorde ik vandaag. Kun je nagaan wat we daar allemaal inproppen.
Eten is niet het enige waar je energie van krijgt. Van rust ook! Iedere keer ervaar ik het opnieuw.
Nina toont zich bij de buikbehandeling erg tevreden. De boog tussen mijn ribben kan niet beter. De darmen vormen een mooi pakketje. Precies een handvol. Het laatste stukje van de dikke darm is wat pijnlijk. Na een paar ontspannen ademhalingen in combinatie met de massage van Nina is dat ook voorbij.