‘Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’ is het motto van Nederland. Je aan de ‘norm’ houden is belangrijk en zodra je afwijkend gedrag vertoont, plakken we er al snel een label op om het gedrag te verklaren. Waarom doen we dat? En is het schadelijk?

Dat aan de eisen van de maatschappij voldoen belangrijk is, wordt er al vroeg ingestampt. Als ik nu terugkijk op mijn schooltijd, gebeurde dat op de basisschool al. Met een negatief label werd duidelijk gemaakt dat het gedrag dat ik vertoonde ‘afweek’ van de norm. Ik was te stil en te verlegen. Een ander was juist te druk en te luidruchtig. Zo ongeveer achttien jaar lang heb ik gedacht dat ik verlegen was en dat stil zijn negatief is. Inmiddels ben ik erachter dat ik ‘gewoon’ introvert ben, en toch denk ik nog vaak dat ik iets niet zou kunnen omdat ik nou eenmaal verlegen ben. Ik vraag me weleens af hoe ik in het leven zou staan als ik als kind niet ‘verlegen’ als negatief label opgeplakt had gekregen. Laten we beginnen bij het begin: waarom plakken we eigenlijk labels?

Angst voor afwijkingen

“De meeste mensen worden zenuwachtig als de status quo bedreigd wordt”, legt Luuk Kolthof, opvoedkundige, uit. “Als iemand heel anders is en afwijkend gedrag vertoont, worden we onzeker. We weten niet goed meer hoe wij ons moeten gedragen en omdat we er niet van houden om ons onzeker te voelen, proberen we elkaar in het gareel te houden. Dat uit zich in het veroordelen van afwijkend gedrag. Kinderen worden opgevoed om ‘normaal’ te worden, omdat de meeste ouders aanvoelen dat ‘afwijkend’ zijn een groot nadeel kan zijn in onze maatschappij. Je kunt gepest of genegeerd worden en later kan het moeilijker zijn om een baan te vinden. Uiteindelijk zit er dus angst achter onze neiging tot conformisme.”
Zo gek is het dus niet dat ouders en leraren kinderen proberen te vormen naar wat de maatschappij normaal vindt. Op die manier is de kans op succes later groter. Maar is deze voorbereiding op het leven positief of negatief?

Leven naar de verwachting

“Labels kunnen het zelfbeeld van een kind sterk beïnvloeden. Ze vormen als het ware de lens waardoor een kind zichzelf en zijn ervaringen bekijkt en duidt. Een kind leert zichzelf dus kennen zoals anderen hem zien en niet zoals hij werkelijk is. Het zelfbeeld is erg bepalend voor je gedrag en je keuzes, dus ook voor hoe je leven loopt”, aldus Kolthof.
Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie voegt toe: “Ook hebben vooral kinderen de neiging om te doen wat anderen verwachten. Zelfs als dat negatieve verwachtingen zijn. Je zou denken dat als mensen negatieve verwachtingen van je hebben, je juist je best gaat doen om te laten zien dat dat niet klopt. Toch is dat niet zo. Kinderen zijn nog in ontwikkeling en hun gedrag is beïnvloedbaar. Door de focus te leggen op een bepaald aspect van de persoonlijkheid stuur je dat kind die richting op en beperk je de ontwikkeling van andere karaktereigenschappen.”

Label als waarheid

Een label komt natuurlijk niet uit de lucht vallen, er zit altijd een kern van waarheid in. Een heel rustig kind zal bijvoorbeeld nooit druk genoemd worden. Door die kern van waarheid is het bijna onmogelijk voor een kind om niet te geloven dat het opgeplakte label waar is. “Een kind kan dat label niet voor zichzelf afdoen als onwaar. Door het steeds weer uit te spreken, wordt een kind zich heel bewust van dit ene aspect van zijn persoonlijkheid en krijgt het een enorm gewicht. Het kind gaat geloven dat die ene eigenschap bepalend is voor wie hij is”, aldus Kolthof.
In hoeverre je dat meeneemt in je volwassen leven hangt af van hoe vaak en vanaf welke leeftijd iets gezegd wordt, en door hoeveel mensen, hoe belangrijk zij voor je zijn en of er ook een waardeoordeel aan het label gekoppeld wordt. Kolthof: “Als je oudtante Agaat je één keer in het jaar liefdevol vertelt dat je verlegen bent, zul je daar weinig last van hebben. Maar als je ouders, grootouders, leraren, broers en zussen en je vriendjes het dagelijks met afkeuring tegen je zeggen sinds je een peuter was, dan zal het een stuk meer invloed hebben. Ook hangt het af van hoe gevoelig je bent voor dit soort zaken. Bij de één zal het meer doen dan bij de ander.” 
Daarbij speelt hoe eigenwijs en opstandig je op latere leeftijd bent ook een grote rol. Iemand die nauwelijks pubert en niet zijn eigen weg ontdekt, zal er meer last van houden dan een flink opstandige puber die dit wel doet.

Beperkt zelfbeeld

“Je zou kunnen zeggen dat élk stempel verkeerd is, omdat een kind altijd veel meer is dan de labels die hij krijgt en omdat een stempel bijna altijd ook een waardeoordeel in zich heeft. Bovendien hebben stempels bij kinderen, ook als ze wel ‘kloppen’, vaak maar een heel beperkte houdbaarheidsdatum, omdat kinderen voortdurend groeien en veranderen. Dat kan soms een erg grillig en onvoorspelbaar verloop hebben. Iemand die als peuter druk was, kan prima een zeer geconcentreerde horlogemaker worden. En iemand met een verlegen start kan net zo goed een zeer sociale winkelier worden”, vertelt Kolthof.
Dit alles betekent niet dat labels per se voor een negatief zelfbeeld zorgen. Ze kunnen ook een positieve klank hebben; ‘slim’ en ‘grappig’ zijn tenslotte ook labels. Ze zorgen echter meestal wel voor een incompleet en beperkend zelfbeeld. Kolthof: “Als je gewend bent om je volgens je label te gedragen, kun je je ongemakkelijk gaan voelen bij aspecten van jezelf die daar niet bij kloppen. Ben je altijd kalm en beheerst genoemd, dan durf je je niet meer spontaan tijdens een feest helemaal te laten gaan. Dit beïnvloedt niet alleen je zelfbeeld, maar ook je keuzes. Misschien zou je een geweldige manager kunnen zijn, maar kies je daar niet voor omdat je gelooft dat dat niets voor jou is, want daar ben je ‘toch veel te verlegen voor’.”

Afwijkend is gewoon

Vonk: “De laatste jaren is er in de sociologie kritisch geschreven over de behoefte aan labels. We moeten gaan accepteren dat niet iedereen zich op een standaard manier gedraagt. Het is de uitdaging voor ouders en leerkrachten om die verleiding tot het plakken van labels te weerstaan.”
Kolthof voegt daaraan toe: “We moeten beseffen dat ‘de norm’ slechts een idee is, een gemiddelde dat per cultuur en per periode verschilt. Wat in de ene cultuur als afwijkend wordt gezien, kan in de andere volstrekt normaal zijn. Verder bestaat ‘afwijkend’ alleen in relatie tot een norm, het is geen absolute waarheid. Als je geen waarde hecht aan de norm, dan verliest de term ‘afwijkend’ ook een hoop van zijn betekenis voor je. Dan kun je een kind gewoon zien zoals het is en kijken naar zijn behoeften. Jammer genoeg is ons onderwijs, en eigenlijk onze hele maatschappij, sterk gericht op de norm en is ons onderwijssysteem niet zo goed ingericht op een al te grote diversiteit. Hierdoor ben je al snel afwijkend en wordt dat gauw als lastig ervaren. Dat maakt het in de praktijk moeilijk om recht te doen aan ieder kind.”

Jezelf accepteren

Kinderen in hun totaliteit zien voor wie ze zijn is dus heel belangrijk, maar hoe leer je zelf het label dat je hele leven op je geplakt is van je af te schudden?
Kolthof: “Leer jezelf kennen en stop met het oordeel van anderen over te nemen. Daarvoor moet je jezelf vragen stellen. Twijfelen aan wat je altijd verteld is en aan de mening van autoriteitsfiguren. Je moet jezelf durven zien als een op zichzelf staand individu. Je onderbelichte eigenschappen ontdekken en aandacht geven. Ga onderzoeken en ontdekken wat jouw waarden zijn en baseer daar je leven op, in plaats van op de normen en de ideeën van de mensen om je heen. Dit vergt soms veel moed, omdat je dan iets moet loslaten wat lange tijd een werkelijkheid en een houvast voor je is geweest. Je moet door een periode van onzekerheid durven gaan en jezelf opnieuw leren kennen. Daar horen ook nieuwe gedragspatronen bij, waar anderen negatief op kunnen reageren; je moet dus sterk in je schoenen staan. Het is niet gemakkelijk om zo’n verandering te maken, omdat we de vaardigheden hiervoor nauwelijks leren. Soms lukt iets niet alleen en is het handig om de hulp van een professional in te schakelen.”

Zo voed je je kind labelvrij op

• Realiseer je dat de ‘norm’ een idee is dat per cultuur en periode verschilt, afwijken is dus relatief.
• Zodra je geen waarde meer hecht aan de norm, verliest de term ‘afwijkend’ een hoop betekenis.
• Let op hoe je je kind naar anderen beschrijft en aanspreekt. Kinderen gedragen zich namelijk naar verwachtingen. Leg dus niet te veel nadruk op die ene karaktereigenschap en doe vooral niet alsof het een vaststaand feit is.
• Zie je kind volledig zoals hij is en kijk naar zijn behoeften.

Zo verlos je jezelf van labels

• Neem het oordeel van anderen niet zomaar over, maar twijfel aan wat je altijd verteld is en de mening van autoriteitsfiguren.
• Focus op je andere eigenschappen en geef die vanaf nu meer aandacht.
• Onderzoek wat jouw eigen waarden zijn en baseer je leven daar op.
• Onthoud dat jij een op jezelf staand individu bent en niet volgens de ideeën of verwachtingen van anderen hoeft te leven!

Deskundigen:

• Luuk Kolthof, opvoedkundige, flox-opvoeding.nl
• Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen