Het liefst willen we allemaal áltijd gezond en gelukkig zijn. Leven met overgewicht, depressie of overmatig blozen is een smet op dat ideaalplaatje. Hoe ongezond is het verbergen van onze kwetsbaarheid? Redacteur Gebke Verhoeven ontdekt wat taboedenken met je gezondheid doet.
Graag zou ik je wijsmaken dat ik een immer vrolijke, lenige, gespierde, krachtige, sociale, strak in het vel zittende, intelligente vrouw ben, die thuis alles mooi voor elkaar heeft met een prachtige man, perfecte kinderen en een altijd schoon en opgeruimd huis. Een vrouw die een geweldige, flitsende carrière heeft, die aan liefdadigheid doet, goed voor haar moeder zorgt en die er tot in de puntjes verzorgd uitziet. Perfect verzorgde handen en voeten, altijd goed geschoren, mooi in de make-up, tof gekleed.
Een vrouw die beste vrienden is met haar broer, die met alle buren elke zomer minstens drie keer een straatfeest organiseert, die een superhippe, fantastische vriendinnenclub heeft met wie ze eens per jaar (soms twee keer) naar New York vliegt. Iemand die elke week minimaal drie keer hardloopt, aan yoga doet – ook thuis voor de lol – vegetarisch eet (elke dag 500 gram groente, twee liter water, volledig biologisch, alles zelf bereid), naar festivals en tentoonstellingen gaat. Een vrouw die een geweldige hulpmoeder op school is, en niet te vergeten: iemand die perfecte cupcakes maakt. Want dat is wel dé maatstaf van dit bestaan. Ik ben alleen al buiten adem van het typen en ik heb vast iets overgeslagen in dit perfecte plaatje, waarbij je zelf mag wegstrepen wat waar is en wat niet.
Zelfveroordeling
Nu zal ik je dit verklappen: liefdadig ben ik allerminst. Ik verfoei mensen die, net als ik mijn tweede hap eten neem, aanbellen voor een collecte. Hoe goed het doel ook is, hoe nobel deze mensen ook zijn: laat mij met rust! Ik weet het: geen gedachte om trots op te zijn. Maar ik ben dan ook een verschrikkelijk eigenwijze, koppige einzelgänger. Dus dat buurtfeest? Die vriendinnenclub? Nooit gehad. Het is niet iets om over te pochen. Ook geen echt geheim. Maar misschien wel een tikkeltje taboe, omdat ik hiermee laat zien dat ik niet altijd meedartel in het sociaal wenselijke ideaalbeeld.
En daar gaat dit artikel over. Ideaalbeelden en taboes blijken namelijk veel met elkaar te maken te hebben en ze dirigeren onze gezondheid. Dat zegt tenminste psycholoog Marcelino Lopez, onze nieuwe columnist, die werkt aan een boek over mythes in geluk en therapie. Taboes krijgen een prominente plaats in zijn boek. Maar wat maakt een taboe een taboe? Lopez: “Taboes houden ongewenst gedrag binnen de perken, anders zouden we misschien aan incest doen, vreemdgaan of elkaar om zeep helpen. Taboes zijn er vaak om een goede reden. Soms worden echter kleine, onschuldige gedragingen en verlangens de taboehoek in geduwd. En dat is minder onschuldig dan het lijkt.”
Taboes zijn meestal cultureel en maatschappelijk bepaald. Wat hier als ‘normaal’ en ‘goed’ geldt, is in het Midden-Oosten of Afrika misschien not done, of andersom. Denk aan de hoofddoekendiscussie. “Maar het grootste lijden komt voort uit zelfveroordeling”, stelt Lopez. “Zelfveroordeling is het gevolg van een maatschappelijk taboe. Veel mensen vechten om die reden tegen natuurlijke en zelfs gezonde gevoelens als schaamte, angst om te falen, verlegenheid, rouw en jaloezie. Niet de gevoelens op zich zijn dan het probleem, maar het oordeel dat eraan vastzit. Emoties – hoe pijnlijk ook – waaien namelijk na verloop van tijd vanzelf over. Zelfveroordeling zet gevoelens onnodig klem, waardoor ze een obsessie kunnen worden.”
Geen ruimte voor ziek zijn
Taboes en zelfveroordeling zijn van alle tijden, maar zijn verre van tijdloos. Ze veranderen door de jaren heen. Sociale media zijn nu bijvoorbeeld van grote invloed. Van plaatjes van perfecte cupcakes en gezellige party’s tot foto’s van prachtige huizen en slanke, inspirerende mensen: je hoeft Pinterest of Facebook maar te openen om het perfecte plaatje voorgeschoteld te krijgen. Lopez: “Doordat mensen bijna allemaal alleen maar de highlights van hun leven posten, ontstaat een vertekend beeld van de werkelijkheid waar niemand aan kan tippen. We kunnen onszelf dag en nacht met elkaar vergelijken. Daar wordt niemand gelukkiger van. Sterker nog, een op de drie mensen schijnt ongelukkiger van Facebook af te komen dan voor zij inlogde.”
Wie geen hieperdepiepverhaal te vertellen heeft, of niets wil vertellen zoals ik, staat een beetje buitenspel. Dit geldt ook als er iets ingrijpends gebeurt in je leven, dat je ideaalbeeld om zeep helpt. Na het overlijden van mijn vader ben ik zelf minder actief geworden op Facebook. Ik kon er niets meer mee. Geen medium is groot genoeg voor zo’n intens verdriet als dit. Dus houd ik me liever koest.
In ons ideaalplaatje is maar weinig ruimte voor verdriet, ziekte en andere ‘imperfecties’. Waarom eigenlijk? Lopez: “We hebben állemaal – niemand uitgezonderd – bewust en onbewust een voorkeur voor mensen die lichamelijk én geestelijk gezond en aangepast zijn. Modelburgers die hard werken en gehoorzaam, lief en zorgzaam zijn. Zij die in dat ideaalbeeld passen, worden door ons en de maatschappij meer beloond. Ze krijgen eerder werk, verdienen meer, ontvangen positieve aandacht, vinden gemakkelijk een ideale partner. Het tegenovergestelde gebeurt wanneer je uit de pas loopt.” En dat doe je dus al als ziek bent. “Als je bijvoorbeeld depressief wordt en je bed niet uit kunt om te werken, krijg je al snel het etiket onbetrouwbaar, onverantwoordelijk, onvoorspelbaar of lui mee.”
Dertig cupcakes
Als je ziek bent, is het allesbehalve aantrekkelijk om daarmee te koop te lopen. Dat geldt zeker voor mensen met psychische problemen. “Psychisch leed leent zich uitermate goed voor taboevorming”, beweert Lopez. “In tegenstelling tot een gebroken been of het tijdschrift dat je nu leest, is geestelijk lijden minder concreet, minder tastbaar. Het is jouw gevoel tegenover dat van de rest van de wereld.” Dat gebroken been, dát kun je niet verstoppen. Maar psychisch leed, tenminste de mildere varianten, kun je – zij het met moeite en inspanning – verborgen houden. En als dat lukt, is dat misschien ook wel de weg van de minste weerstand. “Als die buitenwereld al gelooft dat je ziek bent, dan geef je met je ziek zijn feitelijk toe dat je niet binnen het ideaalbeeld past.” En dat is pas echt taboe.
Diep in ons hart weten we best dat geheimhouding of schaamte geen weg naar beterschap, geluk en gezondheid biedt. En toch proberen we onszelf koste wat het kost het ideaalplaatje in te wringen. Zo heb ik ooit drie keer dertig cupcakes gebakken voor een traktatie op school. De een na de andere lading mislukte en verdween in de vuilnisbak. Uiteindelijk heb ik het opgegeven: ik ben geen cupcakemoeder. Maar sommige moeders die net als ik geen cupcake-aanleg hebben, begeven zich al niet meer op Facebook en dergelijke websites omdat ze hun buik vol hebben van al die perfecte plaatjes van al die perfecte cupcakes. Natuurlijk gaat dat niet om de cupcakes zelf, maar om waar ze symbool voor staan: “Kijk, mijn perfecte leven.”
Wat voor moeders met gebrek aan baktalent in het klein opgaat, gaat in het extra groot op voor mensen die leven met een ziekte, handicap of die ‘gewoon anders zijn’. “Buitenbeentjes moeten een hardere strijd leveren om toch enigszins aan dat modelburgerschap te kunnen voldoen. Die druk om te zijn wie je niet kunt zijn, geeft vaak stress en kan klachten verergeren.” En het ergste is: we houden zelf die taboes in stand. Lopez: “‘Slachtoffers’ zwijgen en verstoppen hun klachten om maar niet veroordeeld en benadeeld te worden. Degenen die wel in het ideaalplaatje schijnen te passen, veroordelen zieken, gehandicapten en andersdenkenden eerder omdat ze die klachten zelf niet hebben (en dus ook niet kunnen invoelen wat dit betekent) of niet begrijpen.”
Wie is de leukste?
Ondertussen jagen de meesten van ons schimmen na; feitelijk voldoet niemand aan het perfecte plaatje. “Veel mensen zijn als een dolle in de weer om hun eigen zwakte of kwetsbaarheid te maskeren”, meent Lopez. “Zo kan een wedloop ontstaan, waarbij mensen hun onfeilbaarheid en onkwetsbaarheid aan elkaar spiegelen en niemand open en echt durft te zijn. Maar als je gevoelens zoals faalangst, verlegenheid en onzekerheid probeert te verbergen, zorgt dat voor innerlijke strijd. Iets wat veel energie en stress kost. De gevoelens die we zo veroordelen, zijn vaak heel normaal en gezond. Onzeker zijn, verlegen zijn: het maakt je mens. Het betekent dat je openstaat voor anderen, bereid bent iets te leren. In een omgeving waar mensen kwetsbaar durven te zijn, bloeien ze makkelijker op.”
Is er een ontsnappen aan deze wedloop? “Het is deels een kwestie van accepteren”, zegt Lopez. “Accepteren dat wij maar weinig controle hebben over ons levenslot. En dat is meestal niet zo erg als het klinkt. Het is vaak juist het gevecht tegen bepaalde beperkingen, gevoelens en angsten dat het lijden veroorzaakt of verergert. Daarnaast speelt je omgeving een rol: word je als zachtaardig, gevoelig persoon gelukkig in een zakelijke omgeving? Word je gelukkig in een relatie waarin je partner verwacht dat je altijd knap, lief en dienstbaar bent? Als er een mismatch is tussen jou en je omgeving, dan kan het lonen om banden te verbreken en op zoek te gaan naar een omgeving waarin je kwetsbaar mag zijn.”
Doe als een boeddhist
Moraal van dit verhaal? Wil jij niet ziek worden van taboes en onhaalbare ideaalbeelden, wees dan trots op je feilbaarheid. Stop met cupcakes bakken, maak smoothies. Verhef kwetsbaarheid tot kunst. Veel geweldige ondernemers hebben ADHD. Dat staat garant voor veel energie en goede ideeën (lees hier meer over in de Ontmoeting, pagina xx). Durf te lachen om je fouten en tekortkomingen. Kortom, wees, zoals boeddhisten al eeuwen prediken, lief voor jezelf en vergevingsgezind. En voeg daar op advies van Lopez ook nog een snufje mindfulness aan toe.
“Geluk is namelijk vooral een ding in het hier en nu”, zegt hij. “Het heeft te maken met dankbaarheid voor wie of wat er nu wél is. Als we doen waar we van houden en daarbij de tijd vergeten, is dat wat we vaak als geluk betitelen. Of het nou schilderen, sporten, koffiedrinken, vrijen of lezen is: jezelf verliezen in datgene wat je doet, is de sleutel tot geluk. Niet het najagen van het perfecte plaatje. Als je stervende mensen vraagt waar ze spijt van hebben, dan zeggen ze bijna allemaal dat ze zich minder zouden hebben aangetrokken van de verwachtingen van anderen en meer zouden hebben genoten van het leven.”
Fonds Psychische Gezondheid heeft een speciale campagne opgezet om het taboe op geestelijke ziektes te doorbreken. Ambassadeurs, mensen met specifieke psychische aandoeningen, vertellen daar open over. Vooral op het gebied van depressies en psychosen is nog veel werk te doen. Voor meer informatie: psychischegezondheid.nl
Overgewicht uitgelicht
“Overgewicht geen eigen schuld, dikke bult”
Op onze cover staat een ‘plus size’ model. De vraag is echter wat aan deze mooie vrouw ‘plus size’ is. Ze ziet eruit zoals een gezonde vrouw eruit moet zien. Niet te dun, niet te dik. Als zij ‘plus size’ is, wat zijn de vrouwen dan die honderd kilo of meer wegen? Waar komen zij in beeld? Mogen zij niet gezien worden?
Marieke ten Have is medisch ethicus en deed onderzoek naar de ethiek bij het voorkomen van overgewicht. Zij zegt: “Het westerse schoonheidsideaal is slank. In tijdschriften en op televisie zie je bijna alleen dunne vrouwen. Onbewust koppelen mensen ‘slank’ aan ‘succes’. Er bestaan veel vooroordelen rond overgewicht. Bijvoorbeeld dat dik zijn een kwestie van luiheid is en alleen een gevolg van je eigen keuzes. Natuurlijk kun je met beweging en gezond eten goed voor jezelf zorgen. Maar dat is in onze maatschappij best een uitdaging: op het station is het gemakkelijker een patatje te scoren dan een appel. Op menig kantoor is de lift sneller te vinden dan de trap. Afslanken vraagt dus ook om aanpassingen van onze samenleving. Meer dan de helft van de Nederlanders heeft overgewicht en dat was vroeger niet zo. Bovendien komt overgewicht in de ene wijk vaker voor dan in de andere. Alleen al om die reden kan het niet ‘eigen schuld, dikke bult’ zijn.”
Eetprobleem of emotie-eter?
Dik zijn kun je niet verstoppen. Het is er. En daar kun je ook nog weleens op aangesproken worden. Ten Have: “Er kleeft een negatief beeld aan overgewicht en obesitas en dat zie je soms zelfs in voorlichtingscampagnes terug. Een creatieve campagneleuze zoals ‘Het is niet vet om dik te zijn’ kan heel kwetsend zijn. In veel voorlichtingscampagnes over gezond gewicht komen geen dikke mensen voor. Je ziet alleen lachende slanke mensen. Maar er zijn genoeg dikke mensen die tevreden zijn met zichzelf. Vaak ook worden mensen met overgewicht over één kam geschoren, maar niet iedereen die dik is, heeft een eetprobleem, beweegt te weinig of is een emotie-eter. Overgewicht kent veel verschillende oorzaken.” Ten Have waarschuwt dat een negatief beeld weinig helpt om overgewicht de wereld uit te helpen. “Sterker nog, het zorgt er eerder voor dat mensen zich rot en onzeker voelen. Gevolg is dat ze misschien juist minder graag sporten. Versta me goed, praten over dik zijn moet geen taboe zijn. Maar zadel mensen met overgewicht niet op met een negatief beeld.”
Schaamtekwalen uitgelicht
Kleine kwalen, grote schaamte
Paul van Dijk – huisarts in ruste – schreef drie jaar geleden het boek Van gêne tot schaamrood, over schaamtekwalen. Het is volgens hem nog even actueel als toen. Kaal worden, blozen, stotteren, neuspeuteren, uit je mond ruiken zijn namelijk van die ogenschijnlijk kleine, onhebbelijke kwalen waarmee mensen zich uit schaamte niet bij de huisarts melden.
Van Dijk vindt dat je dat zeker wel moet doen. “Al is het de vraag of je huisarts je echt kan helpen. Juist omdat deze ongemakken maar mondjesmaat in beeld komen op het spreekuur, is er weinig over bekend in de medische literatuur. Voor veel kwalen komen mensen uiteindelijk bij een psycholoog terecht. Soms is dat de juiste aanpak. Bij blozen, nagelbijten of dwangmatig pulken bijvoorbeeld is er duidelijk een psychologisch component. Maar overmatig zweten, snurken of uit je mond ruiken vraagt meer om een meer lichamelijke benadering.”
Internet, een veilige plek
Hoe onnozel sommige van die kleine schaamtekwalen ook mogen lijken, de impact op een mensenleven kan enorm zijn, is de ervaring van Van Dijk. “Het is soms de reden waarom mensen geen relatie aangaan of hun werk opzeggen. Mensen met schaamtekwalen worden namelijk niet serieus genomen. Zelfs over snurken, wat inmiddels al wat meer geaccepteerd is als een probleem, wordt lacherig gedaan. Het wordt op feestjes of andere gelegenheden gemakkelijk gebagatelliseerd.”
Vervolgens denk je wel twee keer na om het nog eens ter sprake te brengen, zegt Van Dijk. “En wat gebeurt er met schaamte? Als je er niets tegen doet, groeit het en gaat het je in de weg staan. Je wereld wordt kleiner en het wordt steeds moeilijker om daar uit te breken. Mensen vluchten het internet op met hun kwalen. Dat is een veilige plek om herkenning en bevestiging te vinden, maar het biedt geen oplossing. Je moet echt naar buiten treden en professionele hulp inschakelen om voorgoed af te rekenen met je schaamtekwalen.”
- schaamteproblemen.nl
Deskundigen:
- Psycholoog Marcelino Lopez schrijft een boek over mythes in geluk en therapie.
- Medisch ethicus dr. Marieke ten Have onderzocht ethische valkuilen bij het voorkomen van overgewicht.
- Paul van Dijk – huisarts in ruste – schreef het boek Van gêne tot schaamrood, over schaamtekwalen.