De banken zijn gered, maar de gewone burger valt door de financiële crisis om. Dat blijkt uit gezondNU-onderzoek. Sinds de crisis hebben we meer stress, meer slapeloze nachten en meer ruzie. Opzienbarende resultaten over de werkelijke prijs van de crisis.
Tijdens de zwemles van haar zoon ontmoet gezondNU-eindredacteur José Leeuwenkamp oude bekenden. Ze leerde hen kennen als vlot stel. Hij had een goede adviseursfunctie. Zij was altijd in de weer met het organiseren van creatieve middagen en picknicks op school. Een mooie auto, in de zomer vier weken naar Frankrijk en iedereen die langskwam, kreeg versgezette cappuccino.
“Hoe is het met jullie?”
Niet zo goed, bekent de oude bekende direct. Want: grote geldzorgen. Na de crisis eindigden een voor een de opdrachten van haar man. Daarna kwam er niets meer binnen. En dat dus nu al drie jaar.
“Dus jullie verdienen niets?”
“Niets.”
Terwijl onze zoontjes in het zwembad springen, zegt zij: “We teren nog steeds op ons geld van toen.” En: “Ja, daar lig ik vaak wakker van.” Later wordt het zoontje afgedroogd in een handdoek met rafels.
Doorwaakte nachten
Ze is niet de enige. Uit gezondNU-onderzoek (uitgevoerd door onderzoeksbureau KIEN) blijkt dat sinds de crisis Nederland een land geworden is vol geldzorgen, werkstress en slaapgebrek. Mensen mét een baan hebben meer stress op hun werk vanwege hogere werkdruk en zorgen over dreigend ontslag. Mensen zonder baan zitten in de stress vanwege geldnood en geen uitzicht op nieuw werk. De gevolgen: veel meer hoofdpijn, veel meer ruzie tussen partners over geld en heel, heel veel doorwaakte nachten.
Zo zegt meer dan een kwart van de Nederlanders (27 procent) sinds de crisis wel eens wakker te liggen vanwege geldzorgen. Zes procent heeft daar zelfs vaak slapeloze nachten van. Ruim een derde van alle werkende vrouwen piekert meer over hun werk (35 procent). Uit het onderzoek blijkt dat 36 procent van de mensen meer stress ervaart op zijn werk.
Aangebrand, labiel en onverschillig
We leggen de cijfers voor aan huisarts Metta Hofstra. Heftige cijfers, vindt zij. Maar ze verbazen haar niet. “Ik zie in mijn praktijk veel patiënten die ontslagen zijn en daardoor fors in de problemen komen. En niet alleen zíj komen in de problemen. Mensen die nog wel een baan hebben, moeten harder werken. Daardoor raken ze overbelast.”
“Ik kom veel mensen tegen die ik twintig jaar geleden overspannen zou hebben genoemd, maar waarbij het nu acceptabel lijkt dat ze snel aangebrand, labiel en onverschillig zijn. Toch werken ze gewoon door. Ik heb het gevoel dat alles steeds sneller moet en dat steeds minder mensen het kunnen bijbenen. Ik vind het een zorgelijke tijd.”
Tanden op elkaar
Overspannen, labiel en onverschillig door meer werken en vanwege angst je bang te verliezen; ook dat is herkenbaar voor alle werkenden in Nederland. Na een aantal reorganisaties zitten er collega’s ziek thuis en zij die nog over zijn, doen hetzelfde werk met minder mensen. Ze werken over, hebben meer verantwoordelijkheden en minder plezier. Gas terugnemen is uitgesloten; dan komt er nog meer werk op de schouders van collega’s. Bovendien: als er straks ontslagen vallen, wil niemand bij de groep ‘zwakkeren’ horen. Tanden op elkaar dus.
Voor Angelique de Rijk, hoofddocent sociale geneeskunde aan de Universiteit van Maastricht, is dit geen nieuw fenomeen. “We zagen dat ook na de val van de Berlijnse muur. De werkstress in Oost-Europa nam enorm toe door de economische ontwrichting en het gebrek aan baanzekerheid. Het is voor wetenschappers reden geweest om deze werkstress door economische onzekerheid als een aparte factor mee te nemen in ons onderzoek.”
Dat 35 procent van de vrouwen meer piekert over haar werk, vind De Rijk wel opvallend. “In Nederland hebben we een relatief lage werkloosheid. Ook zijn de problemen feitelijk lang niet zo erg als in Griekenland, Spanje of Italië. Schijnbaar is de dreigende onzekerheid genoeg om mensen bezorgd te maken.”
Vluchten of vechten
De hamvraag is natuurlijk wat al die stress en zorgen met ons doen. Een beetje spanning kunnen we best aan. Sterker: we zijn door de natuur uitgerust met een indrukwekkend reactiemechanisme om alle gevaar – of dat nu een woedende beer is of een verhoogde werkdruk – te ontwijken.
Zodra het gevaar dreigt, maakt het sympathische zenuwstelsel ons binnen mum van tijd klaar om terug te vechten of om te vluchten. Vandaar dat het mechanisme ook wel de ‘fight or flight’-reactie wordt genoemd. Er komen verschillende stresshormonen vrij, zoals adrenaline, de stofwisseling wordt aangejaagd, de ademhaling en de hartslag versnellen en de bloeddruk stijgt. Door de stress gaat er ook meer bloed naar de vitale organen en minder naar de spijsverteringsorganen en huid. De zintuiglijke waarneming groeit en de spierspanning nemen toe.
Alle energie gaat dus naar de functies van ons lichaam die we nodig hebben om te overleven. Heel efficiënt. En dat is niet per se ongezond, omdat we naast het sympathische ook nog het parasympathische zenuwstelsel hebben, dat zich voornamelijk met ontspannen bezighoudt. Zodra het gevaar geweken is, trekt dat systeem de boel in balans.
Huilbuien
Als de dreiging lang aanhoudt, verkeert het lichaam echter continu in een alarmfase. En dat is niet gezond. Hofstra: “Het kost veel energie, het gaat ten koste van belangrijke lichamelijke processen en heeft een sterke invloed op ons welbevinden. Zowel lichamelijk als geestelijk. Stress verstoort bijvoorbeeld de werking van het hormonale systeem en de werking van het immuunsysteem. Mensen met veel stress zijn vatbaarder voor infectieziekten zoals griep en verkoudheid. Stress kan ook resulteren in geïrriteerdheid, gejaagdheid, hartkloppingen, pijn in schouders, nek, hoofd, darmen en maag, maar ook in een burn-out of een depressie.”
“Werkstress kost ons een hoop”, zegt ook De Rijk (Universiteit van Maastricht). “Stressgerelateerde klachten zoals hoofdpijn, rugpijn en slapeloosheid maken je minder gezond. Je ziet dan ook dat deze mensen vaker medische hulp nodig hebben en zij zoeken dan ook vaker een dokter of specialist op. Daarbij zijn gestreste mensen op de werkvloer vaak minder productief. Het mes snijdt daarom naar twee kanten.”
Astma erger door crisis
Heftige gevolgen dus. Ondervinden wij die nu al? Ja, blijkt uit het gezondNU-onderzoek. Een aantal voorbeelden uit het gezondNU-onderzoek:
- ‘Mijn astma wordt erger door de toegenomen stress.’
- ‘Ik heb vaker last van hartkloppingen en huilbuien.’
- ‘Ik heb het gevoel nooit tot rust te komen.’
- ‘Ik heb last van mijn darmen en maag, en ik heb een hogere bloeddruk.’
- ‘Ik ben prikkelbaarder en heb minder geduld met de kinderen.’
- ‘Ik heb last van depressieve buien. Soms wil ik letterlijk bij de pakken neer gaan zitten.’
Hoe fataal stress kan zijn, blijkt uit cijfers van Britse onderzoekers (gepubliceerd in het wetenschappelijk tijdschrift The Lancet). Sinds het uitbreken van de financiële crisis (2007) neemt het aantal zelfmoorden in heel Europa toe. De landen met de meeste economische zorgen, vertonen de hoogste stijging. Zo steeg het aantal zelfdodingen in Ierland met 13 procent en in Griekenland met 17 procent. Ook in Nederland is die stijging te zien. Maar omdat de crisis hier minder hard toesloeg, is die stijging bij ons ‘slechts’ vijf procent.
Gemaksvoedsel
De banken zijn misschien gered, maar de mensen vallen om. En het erge: de stress leidt niet alleen op dit moment tot meer vermoeidheid en meer fysieke en psychische klachten. Ook op de lange termijn zullen de gezondheidsgevolgen zichtbaar zijn. Zo zegt een deel van de mensen dat zij minder geld uitgeven aan gezonde voeding. Een aantal vertelt dat zij voor troost meer gaat eten en meer alcohol drinken.
“De gezondheid van mensen met stress, langdurig of niet, komt vaak in het geding omdat hun gedrag verandert”, weet ook Hoftra. “Zij eten vaak minder gezond en bewegen minder. Of ze grijpen naar troostmiddelen zoals sigaretten en alcohol. Dat alles zorgt voor een verminderde weerstand, terwijl je die juist zo hard nodig hebt om de stress aan te kunnen. Op de lange termijn hebben mensen met slechte eet- en leefgewoontes daarom meer kans op hart- en vaatziekten en diabetes.”
Zorgelijke ontwikkeling
Ook een verontrustend gegeven uit het gezondNU-onderzoek is dat mensen grote medische uitgaven uitstellen of niet meer kunnen betalen. Iemand zegt bijvoorbeeld minder braces te kopen voor haar reuma. Een ander stelt een behandeling bij de tandarts uit. Weer een ander wacht met de aanschaf van een nieuwe bril.
Hofstra: “Dat is gevaarlijk. Niet alleen voor de mensen in kwestie, maar ook voor de rest van de samenleving. Want zonder goede bril maak je bijvoorbeeld makkelijker brokken in het verkeer.”
Op andere fronten ziet zij eveneens zorgelijke ontwikkelingen. “Mensen moeten steeds meer betalen voor hun ziektekosten, krijgen steeds minder vergoed en moeten een steeds groter eigen risico ophoesten. Ik had eens iemand op mijn spreekuur die jarenlang niets deed met een vreemd uitziende moedervlek, omdat hij zijn eigen risico niet wilde aanspreken. Politiek gezien is dat een gemiste kans, want wat kost het als je mensen met dit soort problemen veel te laat behandelt?”
Meer stress tussen partners
Geldzorgen en werkstress – ze zijn niet goed voor ons eigen lichaam. Maar ook niet voor de mensen om ons heen, laat het gezondNU-onderzoek zien. Ruim twee op de tien ondervraagden maakt soms ruzie over de financiën met zijn of haar partner. Mensen hebben door de stress en zorgen een korter lontje en minder geduld met de kinderen.
Zo ontstaat een neerwaartse spiraal: stress over geld leidt tot minder slapen en ongezonde eetgewoontes, wat leidt tot een meer opgejaagd gevoel en meer stress over gewicht en gezondheid. De geldzorgen leiden tot meer ruzie met je partner, wat leidt tot meer stress over de relatie. Door slecht slapen, meer stress en meer ruzie, kunnen we minder goed relativeren en zijn we snel huilerig. En dat zorgt voor nog meer spanningen in het gezin of in de relatie.
De stress stapelt zich dus meer en meer op en wordt een probleem op zich. De stress wordt een vicieuze cirkel.
Ontsnappen
Is er een mogelijkheid om aan die cirkel te ontsnappen? Hofstra denkt van wel. Bewust zijn is daarbij het sleutelwoord. In de eerste plaats je bewust zijn van wat belangrijk is voor je lichaam. Veel mensen geven de brui aan hun sport. Omdat ze geen tijd hebben of omdat het te duur is. Hofstra: “Maar sporten kun je overal. Op straat met een springtouw of steppen op de onderste trede van de trap. Bewegen is juist in tijden van stress heel belangrijk. Tijdens het sporten maakt het lichaam het hormoon endorfine aan, en dat zorgt voor een tevreden en rustiger gevoel zodat je makkelijker kunt ontspannen. Creëer elke dag bewust een moment van rust.”
Ten tweede gaat het volgens Hofstra om je bewust te zijn van de spanningen die je ervaart. Waar komen ze vandaan? Zijn ze noodzakelijk? Is er een andere manier om naar je problemen te kijken? “Als mensen ontslagen worden, is dat vaak fnuikend voor hun zelfvertrouwen. De eerste reactie is vaak: ‘Het ligt aan mij.’ Dat zorgt voor een neerwaartse spiraal. Want mensen met een lager gevoel van eigenwaarde komen minder snel aan een nieuwe baan. Probeer de schuld niet bij jezelf te zoeken, relativeer. Dat kan natuurlijk niet altijd. Ik heb erg te doen met mensen die van een erg laag inkomen moeten rondkomen en dan ook nog een deel daarvan kwijtraken. Maar soms denk ik dat het belang van geld wordt overschat. Onze maatschappij is enorm materialistisch ingesteld. Soms kan het helpen het drama van de nieuwe financiële situatie te relativeren. Iets minder financiële armslag is niet het einde van de wereld.”
Crisis als kans
Het is niet het einde van de wereld, klopt. Al moet je soms een lange adem hebben, blijkt uit het verhaal van Theo Ritsma. Na tien jaar werken bij een commercieel bedrijf stond hij op straat. Hij zag zijn ontslag niet aankomen, maar zat niet lang bij de pakken neer. Met zijn ervaring had hij zo weer een nieuwe baan, dacht hij. Maar de banen bleken niet voor het oprapen te liggen.
Een halfjaar later zat hij echter nog steeds thuis. De bijstand dreigde. De wallen onder zijn ogen werden met de week dikker. Hoe moest het met de hypotheek? Hoe moest het met de kinderen.
Uiteindelijk verbreedde hij zijn blik naar de non-profitsector, die hij voorheen nooit had gezien als een potentiële arbeidsmarkt. Hij moest toch wat?
Er ging een wereld voor hem open. Vorige maand begon hij bij een nieuwe werkgever, en hij is dolgelukkig met zijn overstap. Hij verdient veel minder dan vroeger, maar wat geeft het? Hij gaat elke dag met veel plezier naar zijn werk. “Als de crisis er niet geweest was, had ik deze baan nu nooit gehad.”
* Theo Ritsema is een pseudoniem, zijn echte naam is bij de redactie bekend.
Kredietcrisis voor economen
De kredietcrisis start door Amerikaanse hypotheekverkopers. Zij zadelden arme burgers op met hypotheken die goedkoop leken (de eerste twee jaar zijn de lasten laag), maar na twee jaar duur werden omdat ze snel opliepen in prijs. Als deze mensen hun hypotheek niet meer betaalden, werden ze uit hun huis gezet.
In de zomer van 2007 klapte dit systeem. In de VS liep de woningverkoop vast omdat de hypotheken voor ‘armen’ snel minder waard werden. Banken kwamen in de problemen en verloren veel geld. Omdat onduidelijk was welke bank in de problemen zat, stopte de geldmarkt tussen de banken. Niemand leende meer geld uit. Verschillende banken gingen failliet, werden genationaliseerd of overgenomen.
De overheid greep in omdat anders banken failliet gingen, waardoor we ons spaargeld en ons pensioen zouden kunnen verliezen. Zo werd de Nederlandse Staat volledig eigenaar van Fortis en ABN Amro. De overheid betaalde daarvoor bijna 17 miljard euro (één miljard heeft 9 nullen).
Afgelopen jaar veranderde de crisis van toon: niet meer de banken waren het probleem maar de overheden van Griekenland, Ierland, Portugal en Spanje.
Kredietcrisis voor ons lichaam
‘Ik krijg een gevoel van wanhoop als het gaat over mijn financiën’, zegt 37 procent van de Nederlanders. Wat doet al stress met ons lichaam? En wat gebeurt er als die stress chronisch is?
Meer stress, meer …
- geïrriteerdheid, gejaagdheid en hartkloppingen;
- pijn in schouders, nek, hoofd, darmen en maag;
- slaapproblemen;
- huidziekte als psoriasis wordt erger;
- schommelingen in de bloedglucose bij mensen met diabetes;
- verminderde weerstand en problemen op de lange termijn (hart – en vaatziekten en diabetes) omdat we minder gezond eten, minder bewegen en meer sigaretten en alcohol.
Als stress chronisch is:
- Verstoring van de werking van het hormonale systeem en de werking van het immuunsysteem. We zijn meer vatbaar voor infectieziekten (griep en verkoudheid).
- Meer risico op ontstekingen, hartkwalen en zelfs kanker. Ook is bekend dat stijgende cortisolgehaltes de hersenen sneller laten verouderen.
- Chronische stress speelt een belangrijke rol in het ontstaan van depressie en angststoornissen.
- Kortere telomeren; dit zijn de uiteinden van onze chromosomen. Ze zijn te vergelijken met plastic eindjes van veters. Hoe korter, hoe groter de kans op schade aan de veter. Als de telomer op is, kan de cel stoppen met delen. Veroudering en celschade is dan een feit.
- Groter risico op parkinson en Alzheimer.
Cijfers
- 23% van de vrouwen ligt vaker wakker door werkproblemen of werkstress
- Vier op de tien mannen heeft meer stress op zijn werk (39%)
- Een derde van alle fulltimers zit vaker te piekeren over zijn werk (33 %).
- Tussen de 30 en 50? “Ik heb vaker hoofdpijn dan voor de crisis” (18 %).
Geldzorgen – dit doet het met ons
Ik maak me zorgen over mijn financiën:
- Soms: 50%
- Vaak: 15%
Ik lig wakker vanwege geldzorgen:
- Soms: 27%
- Vaak: 6%
Ik heb ruzie met mijn partner over de financiën:
- Soms: 22%
- Vaak: 2%
Ik verlies de grip over mijn financiën:
- Soms: 35%
- Vaak: 7%
Mijn financiën geven me een wanhopig gevoel:
- Soms: 29%
- Vaak: 8%
Eten tegen stress
Sommige mensen gaan meer en ongezonder eten bij langdurige stress. Anderen hebben juist helemaal geen eetlust. Door niet eten, eenzijdig te eten of alleen kant-en-klaarmaaltijden te eten, verzorgen we ons lichaam minder goed. Terwijl we juist in stressvolle periodes goede voeding nodig hebben om sterk en fit te blijven. Zorg dat je dus genoeg tijd neemt om met verse ingrediënten te koken. Eet ook genoeg groenten en fruit die rijk zijn aan antioxidanten. Bij stress komen namelijk veel vrije radicalen vrij. Kies ook voor volkorenproducten, noten, zaden en eieren. Die zijn rijk aan vitaminen uit de B-groep, een belangrijke brandstof voor ons zenuwstelsel.