Mindfulness zweverig? Absoluut niet, zegt de Nijmeegse hoogleraar psychiatrie Anne Speckens. “Het grootste bewijs tegen het stempel ‘zweverig’ vormen de harde wetenschappelijke bewijzen dat mindfulness effectief is.” Om maar een bewijs te noemen: mindfulness verkleint de kans op een hernieuwde depressie met de helft.
Hoe kwam je voor het eerst met mindfulness in aanraking?
“Ik werkte als psychiater in het Maudsley Hospital in Londen. Daar zag ik patiënten met dwang- en angststoornissen die elders niet terechtkonden, omdat de behandeling niet aansloeg. Wij probeerden deze mensen te helpen met cognitieve gedragstherapie, dat zich richt op het veranderen van zowel gedachten als gedrag. Deze therapie gaat ervan uit dat het niet de gebeurtenis zelf is die tot angst en negatieve gevoelens leidt, maar de bril waardoor je haar bekijkt. Op een dag kwam een van mijn collega’s terug uit Amerika waar hij kennisgemaakt had met mindfulness. Hij was enthousiast en dacht dat het ook voor onze patiënten zou kunnen werken. Zo besloot ik me erin te verdiepen.”
Wat kan mindfulness doen?
“Mensen die angstig zijn of depressieve klachten hebben, vereenzelvigen zich vaak met hun gedachten en gevoelens. Bij mindfulness gaat het om het met aandacht aanwezig zijn in het hier en nu en om ‘open awareness’: je laat gedachten en gevoelens toe, observeert ze, maar verbindt er geen conclusies aan. Je merkt ze dus op als een fenomeen, niet als een realiteit. Daardoor creëer je afstand en raak je er minder door overspoeld. Mindfulness leert je op die manier je negatieve gedachten en gevoelens of je depressie te ‘managen’: je hébt gedachten en gevoelens, maar je bént ze niet. Je bént niet depressief, je hébt een depressie. Als je kunt observeren wat er met je aan de hand is, ben je minder een slachtoffer.”
In Nijmegen, aan het RadboudUmc, waar je het Mindfulness Centrum opzette, deed je onderzoek naar mindfulness en depressie. Hoe ging dat?
“We verdeelden ruim tweehonderd patiënten die allemaal minimaal drie keer een depressie gehad hadden in twee vergelijkbare groepen. De ene groep kreeg een gewone behandeling en een mindfulnesstraining. De andere groep kwam op een wachtlijst voor zo’n training en kreeg ondertussen een gewone behandeling tegen depressie, met antidepressiva. Als je drie keer een zware depressie hebt gehad, is de kans dat je opnieuw depressief wordt negentig procent. Na afloop van de training waren de patiënten in de mindfulnessgroep minder depressief dan die in de andere groep. Mindfulness verkleint de kans op een hernieuwde depressie met de helft.”
Mindfulness wordt door sommige mensen als zweverig afgedaan. Maar dat is het volgens jou dus niet?
“Absoluut niet. Mindfulness is stilstaan bij het hier en nu. Dat is juist helemaal niet zweverig. Het grootste bewijs tegen het stempel ‘zweverig’ vormen de harde wetenschappelijke bewijzen dat mindfulness effectief is. Er zijn de afgelopen jaren verschillende studies gedaan die aantonen dat het zinvol is bij de behandeling van verschillende aandoeningen. Niet alleen bij depressies en angststoornissen, maar bijvoorbeeld ook bij kanker. Daar loopt bij ons momenteel een grote studie naar.”
Wat kan mindfulness voor mensen met kanker betekenen?
“In Nederland is de gezondheidszorg rond kanker heel goed. Maar er is vooral aandacht voor de technische kant, terwijl het psychologisch ook veel voor patiënten betekent. De diagnose kanker haalt je perspectief op het leven volledig onderuit. Je komt terecht in een emotionele achtbaan: angst, woede, verdriet. Mindfulness kan helpen naar die gevoelens te kijken zonder er volledig door te worden weggespoeld. Het leert je stil te staan bij het nu. Je hoeft niet vandaag al de oplossingen te hebben voor de problemen die zich volgende week of volgende maand zullen aandienen. Nu is nu.”
“Veel mensen schieten door een primaire reactie op dit soort heftige emoties in bepaalde patronen. Sommige patiënten praten bijvoorbeeld niet over hun emoties uit angst hun partner daarmee te belasten. Dat leidt tot weer allerlei andere problemen: onbegrip en het opkroppen van verdriet. Mindfulness helpt om daarin bewustere keuzes te maken. Dan kom je er misschien wel achter dat het juist heel prettig is om je angsten te uiten en dat gedeeld verdriet half verdriet is.”
Stuit je weleens op weerstand?
“Natuurlijk! Maar die scepsis komt vaak van mensen die zich er niet in hebben verdiept. Ik merk juist dat collega’s uit andere medische specialismen er toenemend belangstelling voor hebben. Laatst verscheen een overzicht van het beschikbare onderzoek naar mindfulness in een van de belangrijkste medische bladen. Daaruit bleek dat mindfulness bij een verscheidenheid van aandoeningen leidt tot minder depressie en angst, maar ook minder pijn. Artsen staan open voor dit soort wetenschappelijke resultaten. Dus hoe meer wetenschappelijk bewijs er voor mindfulness beschikbaar komt, hoe meer dokters zich ervoor gaan interesseren. En terecht.”
Sinds een aantal jaar geef je ook mindfulnesstraining aan artsen en medisch studenten. Wat hebben zij daaraan?
“We zien vaak dat studenten vol enthousiasme en idealisme aan de opleiding beginnen. Als ze eenmaal aan het werk gaan, komen ze echter onder grote druk te staan. Soms trekken ze zich het lijden van patiënten zo erg aan dat het leidt tot burn-outs. Of ze sluiten zich voor dat lijden af en verliezen op die manier hun betrokkenheid. Als arts ben je je eigen instrument. Als het met jou niet goed gaat, kun je er ook niet zijn voor de patiënt. Mindfulness kan helpen om je betrokkenheid en medeleven te behouden zonder meegezogen te worden door de heftige emoties die erbij komen kijken. Mindfulness vergroot op die manier het welbevinden van de arts en de kwaliteit van zorg voor zijn patiënten.”
Het klinkt alsof je van mindfulness een beter mens wordt. Is dat zo?
“Zo zou je het kunnen zeggen. Al klinkt het op die manier wat moraliserend. Er zit een kern van waarheid in. Je wordt een betere versie van jezelf doordat je bewuster in het leven staat en beter kunt omgaan met pijn, emoties en negatieve gedachten.”
Sta je zelf ook anders in het leven sinds je met mindfulness bezig bent?
“Dat denk ik wel. Ik heb mezelf beter leren kennen door mindfulness. Ik weet waar mijn valkuilen zitten. Ik ben behoorlijk perfectionistisch en wil altijd alles doen. Door mindfulness ben ik beter in staat bewuster te kiezen. Ik weet beter waar mijn prioriteiten liggen en heb geleerd ‘nee’ te zeggen. Onlangs hielp het me ook door een zware periode. Mijn vader is nog niet zo lang geleden overleden. Dat was een emotionele tijd. Door stil te staan bij die emoties, zowel die van mezelf als die van de mensen om me heen, en door ze er gewoon te laten zijn en er niet voor op de vlucht te slaan, konden we samen rouwen. Dat bracht behalve verdriet ook vreugde en dankbaarheid voor wat er nog wél was.”
Wat hoop je voor de toekomst van mindfulness?
“Ik hoop dat het steeds meer geïntegreerd raakt in de gezondheidszorg zodat zo veel mogelijk mensen er profijt van hebben. Ik zie dat het steeds normaler wordt om naast andere behandelingen ook mindfulness aan patiënten aan te bieden. Dat is een goede zaak. Ik sta er iedere keer weer van te kijken hoeveel het mensen oplevert.”
Mindfulness en kanker: deelnemers gezocht
BeMind is een onderzoek van het RadboudUmc Centrum voor Mindfulness en de instellingen voor psychosociale oncologie (IPSO) zoals het Helen Dowling Instituut. Het onderzoek wordt gesubsidieerd door Pink Ribbon. Onderzocht wordt de effectiviteit van (online) mindfulness voor de behandeling van psychische klachten bij kanker ten opzichte van de reguliere behandeling. Aan dit onderzoek kunnen mensen meedoen die kanker hebben (gehad) en die nog geen ervaring hebben met mindfulnesstherapie. Meer informatie over deelname? Ga naar www.bemind.info. Heb je vragen over het onderzoek, dan kun je terecht bij felix.compen@radboudumc.nl.
Deskundige:
Anne Speckens is hoogleraar psychiatrie aan het Radboud universitair medisch centrum in Nijmegen waar zij het Centrum voor Mindfulness opzette. Daar doen zij en haar team onderzoek naar de positieve effecten van mindfulness op onze (psychische) gezondheid.