Vaak onschuldig, maar altijd onaangenaam: koude handen. Of erger nog: koude handen én koude voeten. Ook in de warmere maanden. Hoe komt dat? En wat is er tegen te doen? Verslag van Rineke Wisman, ervaren in het opwarmen van dode, koude vingers.
Het waait en het is waterkoud als drie vingers van mijn rechterhand wit verkleuren tijdens een wandeling. Ze voelen stijf, bijna doods, aan.
Thuis houd ik de vingers tegen mijn warme nek en dan worden ze na een minuut of vijftien weer warm en gevoelig. Wat een opluchting; ze doen het weer. Vanaf die keer gebeurt het steeds vaker dat een aantal vingers van mijn hand(en) in de buitenlucht eerst blauw, dan wit, en na verloop van een kwartier tot een halfuur weer gloeiend warm worden en tintelen. Alsof ik er zojuist een sneeuwbal mee heb vastgehouden. Onaangenaam, maar niet bijzonder pijnlijk. Wat is het, en hoe kom ik daar ineens aan?
Als ik op internet zoek op ‘witte vingers’ kom ik uit op het Fenomeen van Raynaud. De spiertjes in de bloedvatwand trekken, als reactie op de kou, plots ‘spastisch’ samen waardoor er geen bloed meer naar de bloedvaten van de vingers stroomt.
Volgens informatie van de Hartstichting ben ik overgevoelig voor kou. Een temperatuurswisseling of het aanraken van iets kouds kan zo’n Raynaud-aanval uitlokken. Ook kan Raynaud optreden door het gebruik van trillende apparaten of het ritmisch aanslaan van toetsen van een piano of toetsenbord, zo lees ik op de site. Bij sommige mensen ontstaan de aanvallen door heftige emoties, zoals angst of schrik, verdriet, woede of opwinding. Daar heb ik geen last van. Maar mijn voeten doen sinds kort wel gezellig mee met Raynaud. Als het warm is, kleuren ze meestal rood. ‘Zijn jouw tenen verbrand?’, vroeg een kind onlangs. Als ik op een koude vloer sta, worden de tenen soms blauw, en daar krijg ik de zenuwen van. Straks gaan mijn tenen dood!
Honderd jaar met Raynaud
De huisarts drukt haar duim een paar keer op mijn dikke teen en stelt me dan gerust. “Het is niets ernstigs. U kunt hier honderd mee worden.” Ik hoef volgens haar ook niet bang te zijn dat de uiteinden van handen en voeten versterven. “Dat gebeurt bij Primair Raynaud niet.”
Dat kan wel gebeuren als er sprake is van Secundair Raynaud. In dit geval is het vaatspasme het gevolg van een onderliggende ziekte, zoals sclerodermie of diabetes. De bloeddoorstroming is dan zo slecht dat wondjes niet meer helen, en dat kan leiden tot amputaties.
Een bloedtest sluit gelukkig uit dat dat het geval is bij mij. Sterker: volgens bloed-, urine- en hartonderzoek ben ik in topconditie.
“Heeft in uw familie iemand last van Raynaud?”, vraagt de huisarts. “Nee?” Daar kijkt ze van op. Het is bijna altijd een familieding. Soms komt het zelfs al voor bij kinderen in de groei, vertelt ze.
Naar schatting kampt vijftien procent van de bevolking met een ‘milde vorm van Raynaud’, aldus internist en vasculair geneeskundige Bas Bredie (UMC St Radboud Nijmegen). Vrouwen hebben er meer last van dan mannen. De hormonen spelen hierbij een belangrijke rol . “Tijdens de menstruatiecyclus kan de huidtemperatuur van vrouwen een halve tot een hele graad lager zijn dan normaal.”
Gevoel van kou komt via de huid ons lichaam binnen, legt Bredie uit. In de opperhuid bevinden zich kleine vaatjes die van bloed (lees: warmte) voorzien worden door de grote slagaders. “Als het lichaam opwarmt, bijvoorbeeld door inspanning, trekken spieren de vaatjes open om deze warmte af te voeren (de huid wordt rood). Als het lichaam afkoelt, gebeurt het tegenovergestelde: de spieren trekken de vaatjes dicht en vertragen zo de bloeddoorstroming van de huid.”
Dat is niets bijzonders, benadrukt de internist. “Zo werkt het lichaam. Als het lichaam kou ervaart, gaat het bloed automatisch richting de vitale organen.” Bij Raynaud treedt deze reflex heftiger op. “De vaatjes vernauwen acuut waardoor de bloeddoorstroming stopt.” Raynaud treedt meestal op in vingers en tenen, maar komt ook wel eens voor in andere uiteinden: neus, oorlellen of tong.
Meer spek op de botten
Als ik bekenden vertel over mijn dode vingers reageren ze meestal verbaasd: “Hoe kan jij nou een slechte doorbloeding hebben? Jij loopt bijna iedere dag hard?”
Internist Bredie benadrukt dat de spastische reactie van de vaten niet ontstaat door een slechte doorbloeding op zich. De aanvallen zijn het gevolg van een verstoring in het zenuwstelsel, dat te sterk reageert op bepaalde prikkels. Hoe het komt dat die reflex heftiger is? “Tsja,”, zegt Bredie. “Dat weten we niet.”
Kouwelijk was ik altijd al wel. En dat zit in de familie.
Mijn moeder zet de centrale verwarming in huis bij voorkeur op 23 graden, terwijl ze ook een hemd, blouse, trui en fleece (over elkaar) draagt. Van Raynaud heeft ze echter geen last. Dat ik dat wel heb, komt volgens haar, doordat ik ‘te mager’ ben (wat overigens niet zo is: 65 kilo bij 1.79 meter). Maar voor de zekerheid vraag ik het specialist Bredie. Meer spek op de botten: helpt dat tegen Raynaud? “Magere mensen zijn kouwelijker dan dikkere”, legt Bredie uit. “Maar dat danken ze niet aan een lekker warm speklaagje. Dikke mensen maken meer warmte. Hun spieren moeten harder werken om de kilo’s mee te tillen, waarbij meer warmte vrijkomt.”
Hoe het kan dat sommige mensen alleen koude handen hebben of juist alleen koude voeten? Volgens Anneke Root, arts voor natuurgeneeskunde en ayurveda, wijzen koude handen op een verstoring van de energiebalans in het lichaam. De Ayurveda ziet het lichaam als een energieveld dat door omstandigheden en door de omgeving continue verandert. “Hoe deze veranderingen plaatsvinden, is afhankelijk van wat je doet en meemaakt, en hoe je lichaam en geest dat verwerken.”
“Koude handen en kouwelijkheid wijzen op een verstoring van de energiebalans. De energie is slecht verdeeld over het lichaam, en daarmee de temperatuur ook. Dat levert bijvoorbeeld koude handen op, maar kan ook zorgen voor een heet hoofd. Ik denk dat koude handen vaker voorkomen bij een verstoring in de schoudergordel, doordat de doorstroming geblokkeerd wordt.”
Beter bewegen of vaatverwijders?
“Wij hebben al honderden mensen van koude handen afgeholpen door ze beter te leren bewegen”, zegt Hein Halfschepel (Cesar-therapeut van Interfysiek). Hij geeft als voorbeeld beeldschermwerkers die vaak last hebben van koude handen. “Door een verkeerde manier van bewegen en ademhalen, hopen afvalstoffen zich op in de schouders en armen. Hierdoor vermindert de bloeddoorstroming en krijg je koude handen. Je ademhaling heeft invloed op de hoeveelheid spanning op nek- en schouderspieren. Bij te veel spanning worden de bloedvaten naar de armen, die zich naast deze spieren bevinden, afgekneld.”
Koude handen zijn dan vaak het gevolg van een borstademhaling, aldus de Cesar-therapeut.
Bij het inademen spannen de nek- en schouderspieren aan om de borstkas omhoog te trekken. Er is dan veel spanning op deze spieren. Deze manier van ademen is bovendien kort en snel, waardoor de beweging van de borstkas minder groot is en het bloed minder effectief door de vaten gepompt wordt.
Bij koude handen en Raynaud leert Halfschepel mensen de flankademhaling (zie kader ‘Warmer worden’) die het bloed goed door het lichaam pompt zonder nek en schouders te belasten. Bij inademing worden de ribben vanuit de flanken gespreid en deze zakken weer terug bij de uitademing. De nek- en schouderspieren blijven ontspannen en er is een grote pompfunctie van de borstkas die ervoor zorgt dat het bloed tot in de verste uiteinden door het lichaam gestuwd wordt.
Menopauze
Mijn huisarts adviseert ‘zoveel mogelijk in goed verwarmde ruimtes te blijven, warm te kleden, niet te roken (want dat vernauwt de aderen), voldoende te bewegen en stress te vermijden’.
Medicijnen hoef ik niet te nemen. “Ik kan u nifedepine voorschrijven”, zegt ze. Een vaatverwijdend middel. Maar dat doet ze liever niet, omdat dit een risico op een lage bloeddruk met zich meebrengt.
Gingko biloba is een natuurlijke vaatverwijder, maar de effectiviteit ervan wordt door onderzoek niet onomstotelijk bewezen. Natuurarts Johan Bolhuis ziet in zijn praktijk vaak dat vrouwen minder last hebben van koude handen en voeten na het innemen van 80 tot 120 milligram Ginkgo biloba per dag. Maar mijn huisarts is niet gecharmeerd van die oplossing: “U kunt uw geld beter aan iets anders uitgeven.”
“Een badje met warm water is ook heilzaam”, zegt Bas Bredie die benadrukt dat Primair Raynaud ‘onschuldig’ is en dat er prima mee te leven is. “Bovendien is de prognose goed. Onder invloed van hormonen nemen Raynaud-klachten af. Zwangere vrouwen hebben vaak geen last meer van kou. Bij veel vrouwen verdwijnen de koudeaanvallen na de menopauze.”
Warme handschoenen
Het is dus een kwestie van ouder worden. Tot die tijd ga ik mijzelf verwennen met warmte. Een commerciële site (sluw vernoemd naar de aandoening) adviseert en verkoopt handschoenen met zilverstof om aanvallen van Raynaud te voorkomen. ‘Zilver reflecteert de lichaamseigen warmte, voorkomt warmteverlies en zorgt voor een constante temperatuur van 37 graden in sokken, kousen en handschoenen.’
Klinkt perfect. Ik bestel gelijk de handschoenen (met en zonder vingers, zodat ik er ook mee kan typen) en kniekousen en verheug mij!
Helaas is de vreugde van korte duur als ik de handschoenen heb. Zelfs als ik ze ónder mijn normale handschoenen draag, krijg ik witte, gevoelloze vingers.
Internist Bredie moet lachen als hij het hoort. “Zilver is een metaal: een geleidende stof. Als je koude handen hebt, worden ze dus alleen maar kouder. Alleen thermohandschoenen met een verwarmingselement houden je warm en helpen Raynaud-aanvallen voorkomen.”
Verder zoeken. En ja hoor, ik vind ze! Van soepel Nubuckleer met een zachte fleecevoering van binnen. En een verwarming die mijn hele hand (en mijn vingers over de gehele lengte) zes uur aaneengesloten in vier standen (van 30 tot 55 graden) verwarmt. Als het me niet lukt mijn handen ‘van binnenuit’ warm te krijgen, kan ik hiermee autorijden of buiten lopen zonder koude ledematen. Fantastisch! Dit hulpmiddel zonder bijwerkingen (behalve dat je af en toe de batterij moet opladen) geeft mij de warmte die ik al mijn medemensen met koude handen toewens.
Handschoenen, levertraan en ademhaling
Warm worden en blijven
Mijn zoektocht naar de meest simpele behandeling voor Raynaud leverde dit inzicht op: vermijd dat je koud wordt.
- Draag thermohandschoenen (met verwarmingselement). Thermohandschoenen zonder verwarming houden je eigen warmte langer vast dan normale handschoenen, maar voorkomen geen Raynaud-aanval. Een goede thermohandschoen kan je naar wens verwarmen van 30 tot 55 graden. Deze handschoenen zijn te vinden in motorzaken of via webwinkels. Let bij de aankoop op levenslange garantie op het verwarmingssysteem.
- Warmtezakjes, hittepitten, kruiken. Ze doen het goed in bed of op de bank. Ook voor buiten bestaan speciale warmtezakjes die in handschoen of schoen kunnen. Ze worden veel gebruikt in de wintersport. Te koop bij de uitgebreidere (winter)sportzaak of via het internet.
- Draag wollen kleding. Katoen neemt vocht op en dat geeft een koud gevoel op de huid.
- Doe de ‘windmolen’: een oefening waarvan je het warm krijgt. Zwaai je armen langs je zij naar voren en naar achteren. Houd dit een minuut of vijf vol.
- Gebruik (verse) gember, aldus natuurarts Anneke Root. “Gember opent de lichaamskanalen, reinigt het lichaam en stimuleert een goede verdeling van energie.”
- Behalve gember kun je verwarmend voedsel gebruiken. Denk aan soep en gerechten met peulvruchten.
- Gebruik visolie (of levertraan). Het dagelijks gebruik van visolie verhoogt de koudetolerantie, blijkt uit onderzoek. Daardoor nemen Raynaud-aanvallen af.
- Zorg voor voldoende rust, balans en evenwicht. Toen Anneke Root het een keer koud had, ging ze toch mediteren. “Ik twijfelde of ik dat nou wel zou doen, want in de kamer zelf was het ook koud. Tot mijn verbazing merkte ik na de meditatie dat ik geen koude handen meer had. Door de rust van de meditatie waren mijn ontspanning en energieverdeling op gang gekomen, zodat de handen weer doorstroming kregen.”
- Adem via je flanken. Ga rechtop zitten met je benen en je buik ontspannen en registreer waar je de adembeweging voelt. Leg je handen op je ribben (pinken op de onderste ribben) om het goed te voelen; aan de zijkant van je buik, net boven je taille. “Bij de flankademhaling voel je hoe bij het begin van de inademing de ribben net boven je taille beginnen te spreiden. Tijdens het inademen volgt de buik die naar voren komt. Je schouders blijven ontspannen hangen.” Adem twee tellen in, drie tellen uit en neem één tel rust. “Door regelmatig te oefenen is de kans groot dat je je handen warm kunt krijgen met behulp van je ademhaling.”
- Voor een brochure over het fenomeen van Raynaud: www.hartenvaatgroep.nl
- De artspraktijk voor natuurgeneeskunde en ayurveda van Anneke Root: www.artsnatuurgeneeskunde.nl. Voor gembercapsules: Sunthi, www.holisan.nl
- Hein Halfschepel begeleidt individuele beeldschermwerkers en verzorgt op verzoek trainingen voor beter bewegen en ademhalen. www.interfysiek.nl
- Een webwinkel waar thermohandschoenen (met verwarmingselement en levenslange garantie) te koop zijn: www.pure-cotton.nl