Feit: we worden met z’n allen steeds dikker. Maar: we voelen ons steeds minder dik. Is het Rubensideaal terug? Vinden we buik, bil en vet weer mooi, of is er meer aan de hand?
Sinds vijf jaar onderzoekt gezondNU het blote zelfbeeld van de Nederlander. Ook dit jaar. We noteerden een opvallende uitkomst: we voelen ons steeds minder dik. En in ons blootje op het strand voelen we ons steeds lekkerder. De cijfers spreken voor zich; in 2006 voelde vier op de tien vrouwen zich dik in haar bikini op die eerste stranddag. In 2011 is dat nog maar een derde van de vrouwen. En voel je je lekker in je vel? Ja hoor, zegt in 2011 een kwart van de vrouwen. Vijf jaar geleden was dat een op de vijf vrouwen.
Wijzen deze cijfers er op dat we (eindelijk!) ons lichaam accepteren? Kan de vlag uit?
“Absoluut niet”, reageert professor dr. Jaap Seidell (hoogleraar voeding en gezondheid bij de VU). “Nooit eerder heeft afvallen zo in de belangstelling gestaan. Als je ziet hoeveel jonge meisjes, soms al op de basisschool, streng lijnen, dan regeert het slankheidsideaal. En iedereen die ik ken met overgewicht, stort zich direct in de eerst volgende dieethype om die kilo’s maar kwijt te raken. Dus acceptatie van overgewicht? Ho maar.”
De cijfers zijn ook in tegenspraak met hoeveel we werkelijk wegen. In 2009 was bijna de helft van alle volwassen Nederlanders te zwaar (53 procent van de mannen en 42 procent van de vrouwen). Hoewel mannen vaker te zwaar zijn, hebben vrouwen vaker ernstig overgewicht (12 procent).
Lichaamsbeeld en inkomen
We worden dus steeds dikker. Maar voelen ons steeds minder dik. Hoe kan dat? Seidell heeft daar niet direct een sluitende verklaring voor. Wat hij wel ziet is dat veel mensen geen realistisch zelfbeeld hebben. “Zo vinden hoogopgeleide vrouwen zichzelf vaak te dik, terwijl ze dat doorgaans niet zijn. En laagopgeleide mannen klagen zelden over hun gewicht, maar zijn wel vaak te zwaar. Ons lichaamsbeeld verschilt per sekse, opleiding en inkomen. Zo hebben komt bij kinderen uit achterstandswijken en bij kinderen van ouders met een relatief laag opleidingsniveau overgewicht en obesitas gemiddeld meer voor.”
Hoe we denken en ons voelen over ons lichaam, zegt dus verrassend weinig over het werkelijk aantal kilo’s. Wat ons zelfbeeld wél vertelt, is of we een man of een vrouw zijn, veel of weinig verdienen en wat we weten.
Om gezond te kunnen leven, hetgeen belangrijk is voor een goed gewicht, hebben we bepaalde kennis nodig over wat je het beste kunt eten en hoeveel je moet bewegen. Nog een extra handicap is dat gezond eten vaak duurder is dan vet en suikerrijk eten. Zie hier de tweedeling die ontstaat tussen mensen met kennis en mensen zonder kennis.
Man en vrouw
Terug naar ons zelfbeeld: ook in het gezondNU-onderzoek komt naar voren dat het lichaamsbeeld van mannen en vrouwen sterk verschilt en niet gelijk loopt met de werkelijkheid. Zo voelen vrouwen zich veel dikker dan mannen (35 procent ten opzichte van 18 procent van de mannen). Terwijl we weten dat mannen meer wegen. Ook voelt bijna de helft van de mannen zich ondanks hun overgewicht wel degelijk lekker in hun zwembroek (46 procent). Voor vrouwen is dat maar een kwart (25 procent), terwijl zij minder dik zijn dan mannen.
De reden? Seidell: “Als maatschappij stellen we andere eisen aan het uiterlijk van mannen. Bij een man, en dat begint al heel jong, mag wel wat vlees op zitten, is de heersende opinie. Beter dan zo’n kippenborstje. Voor vrouwen ligt dat anders.”
Voor een realistisch lichaamsbeeld moeten we ook niet alleen op de weegschaal letten, meent Seidell overigens, maar je ouders. “Zijn zij slank van postuur? Of juist wat stevig? Dan zou jij dat ook ongeveer moeten zijn. Dat is een goede maatstaf.”
Twee uurtjes voetbal
Twiggy, het extreem magere model uit de jaren zestig, is door velen vergeten. Haar stempel op het ideale lichaam echter drukt nog steeds. Slank staat voor mooi, succes en controle.
Dat ideaal heeft echter geen enkel effect gehad op de werkelijke kilo’s die we met z’n allen tellen. Integendeel. Vanaf de jaren zestig is onder volwassenen extreem overgewicht (obesitas) verdubbeld en onder kinderen zelfs verzesvoudigd.
De mensen van toen, op oude tv-beelden en foto’s, leken dus niet alleen slanker, ze wáren het ook. De verklaring daarvoor is volgens Seidell de intrede van televisie, computer plus een overdaad aan voedsel. Ofwel: minder beweging, meer eten.
Jutka Halberstadt is het met hem eens. “Ons natuurlijke evenwicht is verstoord.” Volgens psycholoog Halberstadt zit het als volgt: “De mens is gemaakt om in schaarste te overleven. Suiker, vet en zout eten we veel én graag, omdat die in de natuur zelden voorkomen. Dus als je de kans had, moest je het ervan nemen. Tegenwoordig kun je zo veel suiker, vet en zout eten als je wilt. Tegen die verleiding zijn we van nature niet bestand.”
Toch valt de rekening die we nu betalen, Seidell nog mee. “Ik heb dagboeken gelezen van kinderen die in de jaren vijftig opgroeiden. Als je ziet hoeveel die bewogen, nou, daar kom je tegenwoordig niet aan met twee uurtjes voetbal per week.”
Zitten we aan onze tax?
Er is echter hoop. “Overgewicht neemt de laatste vijf jaar nagenoeg niet toe”, zegt Seidell. Het is voor het eerst dat we nauwelijks zwaarder worden. Is deze ontwikkeling een blijvertje? Dat durft Seidell niet te zeggen. “Dieethits zoals Montignac of Sonja Bakker laten altijd een daling zien in het gemiddelde gewicht, maar nooit lang.”
Er lijkt dus echt iets aan de hand, zegt Seidell. “Volgens mij is die stabilisering het gevolg van de aandacht die er de laatste jaren voor overgewicht is. 25 jaar geleden speelde het nauwelijks een rol. Niet in de onderzoekswereld, niet bij de overheid, niet op het spreekuur van de huisarts. Er werd wel in de bladen over lijnen gesproken, maar niet over overgewicht als gezondheidsprobleem. Nu wel. Die kentering is niet alleen in de media te zien, maar ook in de medische wereld. Zo maken jeugdartsen overgewicht bij kinderen bepreekbaar. Dat gebeurde vroeger niet.”
Maar het kan altijd beter, vindt de hoogleraar voeding. Er moet nog meer ‘gespiegeld’ worden. Seidell: “Huisartsen spreken ons nog te weinig op onze kilo’s aan, daardoor kunnen patiënten ten onrechte het idee krijgen dat het wel goed zit. Overgewicht is een beladen onderwerp. Als je te dik bent, heeft dat niet alleen lichamelijke consequenties, het roept ook associaties op van dom, lui, en gebrek aan wilskracht. Je krijgt dus behalve een lichamelijk, ook een geestelijk stigma. En dat wil uiteraard niemand.”
Kinderen moeten afvallen
Ondanks dat we met zijn allen minder groeien, mogen we de cijfers van nu niet accepteren. Overgewicht wordt in verband gebracht met grote gezondheidsschade. Vooral het aantal mensen met diabetes type 2 wordt naar verwachting veel hoger als het aantal mensen met overgewicht gelijk blijft. Ook het aantal hartinfarcten, beroertes en artrose zal stijgen als we op dit aantal kilo’s blijven steken.
Het zijn niet alleen de ernstige ziektes die mensen met overgewicht eerder treffen. Waar zij ook veel op inboeten, is levenskwaliteit. Pijn in gewrichten, rug en schouders. Slapeloosheid. En natuurlijk ontwikkelen mensen die te zwaar zijn, eerder diabetes en hartkwalen.
“Als we het buikje accepteren, moeten we ook accepteren dat er twee keer zo veel ziekenhuizen nodig zijn”, zegt internist dr. Frank van Berkum (bekend van de afvalmethode ‘Slank met dr. Frank’) daarom. Een prikkelende uitspraak.
Toch liever slanker dan. Maar hoe?
Seidell en Halberstadt zetten hun pijlen op kinderen. Zij moeten straks laten zien dat gezond eten geen keuze is, maar een vanzelfsprekendheid. Halberstadt: “Dat is minder ingewikkeld dan op latere leeftijd je leefstijl omgooien. Kinderen die weten wat gezond is, zijn beter opgewassen tegen ongezonde verleidingen. En natuurlijk, mag dat glaasje limonade best, alleen geen liter per dag.”
Het zijn dan ook geen grootse veranderingen, die het tweetal voorstelt. Een schoolmoestuin, een gezond aanbod in kantines, smaaklessen op scholen, het aantrekkelijk prijzen van gezond eten. Het geheim van het succes schuilt hierin: de gezonde leefstijl moet door iedereen gedragen worden. Thuis, op school, in de wijk, bij de opvang, op het werk, bij de sportclub, door de huisarts en op het consultatiebureau. Zo krijg je een zichzelf versterkend proces. Maar dat lukt alleen als iedereen overal dezelfde boodschap predikt.
Ze zien overgewicht een sociale ziekte. En daarom is het belangrijk dat mensen die willen afvallen, gesteund worden bij het gezond gaan leven. Halberstadt: “Hoe groter het overgewicht, hoe meer steun je nodig hebt.” Een diëtist kan helpen, maar je hebt ook je partner, de supermarkt, je buren, restaurants, je vriendinnen, collega’s en familie nodig om succesvol op gewicht te blijven. “It takes a village to raise a child”, hoor je wel eens. Maar je hebt ook een dorp nodig om de epidemie van overgewicht succesvol uit te bannen. Want als je in je eentje aan de wortelen zit en de rest friet eet, houdt niemand het vol. Het hele gezin moet dus gezonder eten. Verleidingen die overal zijn – ook op straat en tv – in de kiem gesmoord. “Het heeft namelijk geen zin als je maar een tijdje gezond leeft”, zegt Halberstadt. “Het is een levenslange marathon.” “Nou ja”, zegt Seidell. “Zo zou ik het niet noemen: meer een wandeltocht.”
Waarom eten we teveel?
De hamvraag is natuurlijk waarom we te veel eten. Volgens Halberstadt wordt overgewicht niet alleen veroorzaakt door het soort eten, maar ook door onze omgeving. We ‘besmetten’ elkaar; overgewicht een sociaal ding. Seidell: “Dikke buren of collega’s: het vergroot de kans om zelf ook te zwaar te worden.” Andersom geldt ook. “Bepaalde beroepen zoals stewardessen en balletdansers lijnen meer om maar slank te blijven.”
“In zijn algemeenheid kun je zeggen dat als je in gezelschap eet, je jezelf aanpast aan de groepsnorm”, verduidelijkt Halberstadt. “Het staat niet netjes om te weinig te eten. Dus eet je vaak (onbewust) meer dan goed voor je is. Verder geldt: hoe rijkelijker de tafel gedekt is, qua variatie en porties, hoe meer een mens op kan. Niet voor niets komen M&M’s in verschillende kleurtjes. Als ze alleen bruin waren, zou je er minder van eten.”
Maar eten anno 2011, is ook verleiden en verleid worden. De reclame probeert elke minuut van de dag ons snoep, chips en frisdrank te verkopen als gezellig, noodzakelijk en cool.
“De meeste tijd zijn we er ons niet eens van bewust dat die reclame er is”, zegt Halberstadt.
En als de horeca rookvrij moeten zijn, waarom geen snoep-, chips- en patatvrije kantines? “Verbieden heeft geen zin”, zegt Halberstadt. “Dan creëer je verboden vruchten.” De gezonde keuze moet wel leuk, makkelijk en aantrekkelijk zijn.” Seidell: “Gezond eten moet meer voor het grijpen liggen.”
“Het is niet zo dat kinderen geen fruit en groente willen eten”, stelt Seidell. “Het heeft alles te maken met het aanbod. Als je chocomelk en repen meegeeft, gaat dat op. Maar zet je een fruitmand in de klas neer, gaat óók op. En daarvoor, zo blijkt uit onderzoek, laten kinderen hun Mars liggen.”
Start met gezond verleiden, concluderen de twee wetenschappers. Seidell: “Als je op een middelbare school een glas water wil drinken, ben je veroordeeld tot wasbak bij een stinkend toilet. En dus nemen scholieren liever een colaatje uit de automaat. Bij wijze van experiment hebben we op een VMBO fonteintjes en watercoolers neergezet. Het was een succes. Het heeft ook alles te maken met presentatie. Kinderen die bepaalde groentes niet lusten, eten ze wel op als je ze presenteert in een zakje van McDonald’s.”
gezondNU-blootonderzoek
Steeds minder trots, steeds meer schaamte
Die eerste mooie zomerdag dat we ons in bikini moeten tonen op het strand – hoe voelt dat? Die vraag staat centraal in het gezondNU-blootonderzoek die we sinds 2006 houden en met regelmaat herhalen.
2006 20082011
Dik 30% 28%26%
Lekker32% 30%35%
We zijn ons in vijf jaar tijd steeds minder dik en steeds lekkerder gaan voelen op die eerste zomerdag in badkleding.
In bikini schaam ik me voor:
200620082011
Buik40%41%47%
Benen20%19%24%
Heupen 14%13%14%
Billen13%12%13%
Voor welk lichaamsdeel schaamt u zich het meest? De buik staat met stip op één (bijna de helft van alle Nederlanders is niet blij met zijn buik!). Maar wat blijkt; de gemiddelde Nederlander schaamt zich bijna voor elk onderdeel van zijn lijf meer dan vijf jaar geleden.
Zegt u het als een collega te dik is?
‘Nee’ – 54%
‘Ja’ – 46%
Overgewicht is overal zichtbaar in onze samenleving. Toch is het moeilijk dit onderwerp aan te kaarten bij geliefden, vrienden of familie. We houden ons dus liever afzijdig. Waarom niet?
- ‘Het is te pijnlijk’ (11%)
- ‘Mensen kunnen het als belediging opvatten’ (14%)
- ‘Het is mijn zaak niet’( 30%)
Wie zijn Jaap Seidell en Jutka Halberstadt
- Jaap Seidell is hoogleraar voeding en gezondheid en directeur van de afdeling gezondheidswetenschappen aan de Vrije Universiteit en het VU medisch centrum (Amsterdam). Hij is een internationaal gerenommeerd onderzoeker op het gebied van overgewicht en adviseert onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie en de Gezondheidsraad.
- Jutka Halberstadt is psycholoog en doet onderzoek naar obesitas aan de Vrije Universiteit.
Jaap Seidell en Jutka Halberstadt schreven het boek ‘Tegenwicht’ met feiten en fabels over overgewicht.
Mediterrane kilo’s
Bij Turkse en Marokkaanse families slaat overgewicht sneller toe dan bij autochtone Nederlanders. “Hun gastvrijheid doet hen eigenlijk de das om”, zegt Seidell. “Ze komen graag en veel bij elkaar en een beetje gastvrouw zet dan een overvloed aan eten op tafel. Als gast is afslaan onfatsoenlijk.”
Seidell is met de Turkse en Marokkaanse vrouwen om de tafel gaan zitten om samen strategieën te bedenken hoe je gratievol kan afslaan en hoe je gezonde, lekkere hapjes kan maken. Maar het belangrijkste, en dat geldt voor alle vrouwen, ongeacht hun afkomst, is dat ze leerden om in alle openheid te bespreken dat ze gezonder willen eten.
“Dat zouden alle mensen moeten doen die willen afvallen. Want als je kenbaar maakt dat je gezonder wilt eten, is het niet meer dan logisch dat je omgeving daar rekening mee houdt. Het zou onrespectvol zijn dat niet te doen. Een vegetariër zet je toch ook geen varkensfilet voor? Voor deze groep vrouwen was het trouwens ook een opluchting dat ze niet meer zo hoefden uit te pakken met eten. Het scheelde een hoop competitie in de keuken.”
3 B’s voor een gezonde lijn
Wees je 3 x bewust
- Als mens zijn we gemaakt om te overleven in schaarste. We hebben niet alleen een voorkeur voor zoet, zout en vet maar houden vooral van véél.
- We overeten ons elke dag omdat we onze natuurlijke voorkeur we elke dag kunnen vervullen.
- We kunnen zelf kiezen voor gezond.