Te veel suiker is ongezond, dat weet iedereen. Kunnen we dan toch beter suiker laten staan en kiezen voor light-producten? Neurobioloog Paul Smeets onderzocht of ons brein onderscheid maakt tussen suiker en kunstmatige zoetstoffen. Het antwoord: ja en nee …
Waarom zijn we eigenlijk zo gek op suiker?
“We zijn genetisch geprogrammeerd om van suiker te houden. Net als vet is suiker een energiebron die we nodig hebben om te functioneren. Onze cellen hebben glucose nodig. Daarom stouwen wielrenners en marathonlopers voor een wedstrijd ook zoveel koolhydraten naar binnen. Onze hersenen functioneren zelfs uitsluitend op glucose. We kunnen ons niet goed meer concentreren wanneer we lange tijd niets gegeten hebben.”
Wat gebeurt er in de hersenen wanneer we suiker eten?
“In de hersenen treedt het beloningssysteem in werking. We krijgen er een prettig gevoel van dat ons aanmoedigt om door te gaan. Bij onderzoeken is gebleken dat bij suikerconsumptie dezelfde hersengebieden actief worden als bij het gebruik van cocaïne. Daaruit leiden sommige mensen af dat suiker net zo verslavend is als harddrugs, maar als wetenschapper kan ik alleen maar afleiden dat de consumptie van suiker net als cocaïne belonend is: er wordt dopamine afgegeven, de stof die verantwoordelijk is voor motivatie en beloning. In onderzoek met ratten is gebleken dat zij voor zowel suiker als harddrugs hard willen werken. Maar voor suiker zijn zij niet bereid pijn te lijden. Voor cocaïne wel.”
Is ons brein in staat onderscheid te maken tussen suiker en kunstmatige zoetstoffen?
“Dit heb ik onderzocht in het kader van mijn promotie bij het UMC Utrecht in 2006. We onderzochten of de hersenen het verschil weten tussen suiker en kunstmatige zoetstof na het drinken van een zoete drank. Dat bleek inderdaad zo te zijn. Wij ontdekten dat de hersenactiviteit in de hypothalamus, het gebied in de hersenen waar energie-inname gereguleerd wordt, afneemt wanneer iemand een glucosehoudende drank drinkt, dus een zoete drank met calorieën. Die lagere activiteit wijst op verzadiging. Na het drinken van een niet-zoete drank met calorieën of een (zoete) caloriearme drank met aspartaam bleef de activiteit in de hypothalamus gelijk.”
“In 2011 deden we een vervolgonderzoek. We maakten opnieuw gebruik van een MRI-scanner waarmee we de hersenactiviteit registreerden wanneer iemand een slokje suikervrije of suikerhoudende drank proefde. Daaruit bleek ook dat onze hersenen verschillend reageren als er in iets zoets suiker zit of niet. Ons brein kan dus een calorische van een niet-calorische zoete drank van elkaar onderscheiden zonder dat we ons daarvan bewust zijn.”
Wat betekent dat voor het verzadigingsgevoel van zoetstoffen?
“Bij onderzoek met ratten is gebleken dat drankjes die gezoet zijn met zoetstoffen het metabolisme verstoren. De zoete smaak geeft de rattenhersenen het signaal dat het zich moet voorbereiden op suikers in het bloed. Als die niet komen, raakt het lijf van slag. De dieren gaan dat compenseren door meer te eten. Daardoor worden ze uiteindelijk dikker.”
Geldt dat voor mensen ook?
“Er is een theorie die suggereert dat dit voor mensen ook zo werkt. Die theorie gaat er vanuit dat het lichaam behoefte blijft houden aan energie wanneer we producten eten die gezoet zijn met niet-calorische zoetstoffen. En dat we dat gebrek aan calorieën gaan compenseren door bijvoorbeeld extra koolhydraten op te scheppen bij het avondeten. Maar het is nooit hard aangetoond dat zoetstoffen ons metabolisme op die manier verstoren. Ik vermoed dat het bij mensen niet gebeurt, omdat mensen die kunstmatige zoetstoffen eten in hun dieet óók suikers eten. Ons dieet is veel diverser dan dat van proefdieren. Ik denk dat daardoor de koppeling in de hersenen tussen de zoete smaak en suiker in het bloed voldoende in stand blijft om het metabolisme stabiel te houden.”
Dus we vallen af van light frisdrank?
“Op korte termijn wel, als het suikerhoudende frisdrank vervangt. Hoewel het natuurlijk altijd beter is om water te drinken wanneer je gezond wilt leven of afvallen. Maar als je heel erg van frisdrank houdt en je wilt wat kilo’s kwijt, is de light-variant calorisch gezien een betere keuze dan gewone frisdrank. Kunstmatige zoetstoffen bevatten namelijk geen of weinig calorieën. Maar op lange termijn gaat het lichaam compenseren. Dat is trouwens niet alleen zo bij een dieet van lightproducten, maar bij álle diëten. Het lichaam denkt dat er voedseltekort is. Het gaat dus in de spaarstand wanneer je kilo’s verliest, want het weet niet wanneer er weer energie binnenkomt.”
Kan ons lichaam ook ‘leren’ dat een product zonder echte suikers minder verzadigt?
“Aan de studie waarin we onszelf deze vraag stelden, deden veertig studenten mee die vier weken lang iedere ochtend als ontbijt een drankje namen dat wel of geen suiker bevatte, maar hetzelfde smaakte. Het ene drankje was een frisdrank met suiker, het andere was een yoghurtdrank met kunstmatige zoetstoffen. We verwachtten dat de hersenen konden leren dat de kunstmatige zoetstoffen minder verzadigen. Maar dat bleek niet zo te zijn. Het lijkt erop dat er in weldoorvoede personen die af en toe iets zoets zonder suiker eten fysiologisch weinig gebeurt, ten dele dus vanwege de sterke link tussen zoet en calorieën. Dit is wél opeens relevante informatie voor het lichaam als je honger of echt een tekort hebt, bijvoorbeeld wanneer je ondervoed bent of op dieet. Dan heeft je lichaam opeens wel een voorkeur voor een drank met suiker boven een drank zonder suiker. Mijn hypothese is dus dat je lichaam inderdaad kan leren dat een product zonder echte suikers minder verzadigt, maar alleen wanneer je een tekort hebt.”
Kunnen we vertrouwen op onze hersenen wanneer we willen afvallen?
“In een onderzoek bij het UMC Utrecht onderzochten we de strijd die er in de hersenen gevoerd wordt wanneer je trek hebt en moet kiezen tussen een stuk fruit en een tompouce. Wat bleek? Die strijd wordt helemaal niet gevoerd. Wij constateerden bij de proefpersonen met een lijndoel geen enkele innerlijke strijd tussen goede voornemens op de lange termijn en beloning op de korte termijn. De hersenen kiezen automatisch voor lekker en calorierijk in plaats van voor ‘gezond’. Wat ook meespeelt: het brein is gevoelig voor smoezen, zoals de smoes ‘het is gezond’. Uit een experiment waarbij mensen biscuitjes voorgeschoteld kregen, bleek dat zij gemiddeld dertig procent meer koekjes aten wanneer hen verteld was dat de biscuitjes gezond waren. Als je dus wil afvallen, moet je het niet per sé hebben van je gezonde verstand. Je moet er vooral voor zorgen dat je gezonde leefstijl een gewoonte wordt.”
Is er ook onderzoek gedaan naar stevia en het effect daarvan op de hersenen?
“In Azië wordt stevia al heel lang gebruikt, maar in Amerika en Europa was de zoetstof lange tijd verboden. Wat het effect is, is nog niet aangetoond, maar ik vermoed dat het hetzelfde is als het effect van andere laag-calorische zoetstoffen. Het is een ‘natuurlijke’ zoetstof, verkregen uit een plant. Daarom associëren consumenten het met gezondheid. Maar het blijft een zoetstof zonder calorieën. De zogenaamde ‘groene’ cola die nu op de markt is, is denk ik net zo gezond of ongezond als de klassieke light-variant. Dat ‘natuurlijke’ imago heeft meer met marketing te maken dan met de gezondheid van het product.”
Paul Smeets is neurobioloog en doet onderzoek naar voeding en het brein bij het Universitair Medisch Centrum Utrecht en Wageningen University & Research centre.