In december komt er vaak allerlei familielief en -leed boven tafel. Wat zeggen die familierelaties en de emotie die ze oproepen over jou? Wat kun je van je broers, zussen, vader, moeder en voorouders leren, ook als ze al overleden zijn of geen deel meer uitmaken van je leven? Olga Steen duikt in het fenomeen familieopstellingen.

Probeer uit te vinden hoe een familieopstelling werkt. Zo luidde de opdracht. Huh, familieopstelling? Nooit van gehoord! Het schijnt een populaire vorm van therapie te zijn. Bij mij gaat het een beetje kriebelen, want psychologen vind ik eerlijk gezegd een beetje eng. Ik hou niet zo van dat gespit in mijn vertrouwde ‘ik’. Maar mijn nieuwsgierigheid krijgt de overhand. Ik win informatie in bij therapeut Hans Strack.
“De Duitse therapeut Bert Hellinger ontwikkelde familieopstellingen. Het is een methode die blootlegt welke plek we in ons huidige gezin of onze familie van herkomst innemen, waar blokkades zijn en hoe je die kunt doorbreken”, begint Strack zijn verhaal. “Het idee hierachter is dat onze familie en onze voorouders een veel grotere rol in ons leven spelen dan we vaak beseffen. Vaak zijn patronen doorgegeven van generatie op generatie en heb je ze je onbewust eigen gemaakt, terwijl ze voor jou eigenlijk niet blijken te werken. Daardoor bots je in je leven keer op keer weer op een probleem waar je maar geen helderheid in krijgt. Als een familieopstelling je daar inzicht in geeft, is dat echt een eyeopener.”

Willekeurige personen zijn je familieleden

Hoe werkt het dan precies? Strack: “Een familieopstelling vindt plaats in groepsverband. Willekeurige deelnemers, personen die je niet kent, worden uitgenodigd leden van jouw familie voor te stellen. Dat zijn de representanten. Jij als vraagsteller zet de representanten op een bepaalde manier in de ruimte neer, puur op gevoel. Jouw vraag of probleem wordt in de groep gedeponeerd en de begeleider nodigt de representanten uit daar iets over te zeggen. Hun plek in de ruimte kan telkens veranderen en de begeleider stelt sturende vragen. Het bijzondere is dat de representanten ook echt in de huid kruipen van de persoon die ze voorstellen. Op dat moment reageert ‘jouw moeder’ ook als jouw moeder. Een familieopstelling levert bijzondere, vaak helende inzichten op. Voor de cliënt, maar ook voor de representanten is het een heel mooi proces. Het effect van een opstelling kan heel lang doorwerken. Het is net of er telkens opnieuw kwartjes vallen.”
Terwijl ik het aanhoor, schieten mijn gedachten alle kanten op. Hoe kunnen mensen die je helemaal niet kent de rol van je familieleden op zich nemen? Wat voor waarde moet je dan hechten aan de woorden die zij uitspreken? Ik vind het een beetje zweverig. Strack voelt mijn weerstand en biedt me aan een sessie bij te wonen. Een geweldige kans voor deze scepticus.
Op vrijdagavond stap ik de praktijkruimte van Hans Strack binnen en wordt meteen hartelijk ontvangen door een gemengde groep mannen en vrouwen, jonger en ouder dan ik. Er is een vraagsteller, en zestien anderen hebben zich aangemeld als representant. Waarom zou je hier op vrijdagavond gaan zitten om in een familieopstelling deel te nemen van iemand die je niet kent? De man naast mij komt al voor de zesde keer. “Ik heb zelf strubbelingen in de familiesfeer en het helpt mij om te zien hoe dat in andere families eveneens voorkomt. Er zijn altijd verbanden waarin ik mezelf herken.”

Strijd en boosheid staan ieder aan een kant

De familieopstelling betreft Els, een mooie vrouw van middelbare leeftijd. Haar vraag is waarom ze altijd strijd opwekt. Ze vertelt dat ze voor haar gevoel nooit respect krijgt, altijd weerstand ontmoet en dat ze het erg vindt dat ze geen partner vindt. Hans vraagt haar de primaire personen uit haar leven te benoemen. Er is een jongere zus die het tegenovergestelde is van Els. Zij maakt nergens een punt van en is iemand die gewoon alles oplost. “Zij krijgt wel respect.” Haar overleden ouders komen in beeld. De vader is lang geleden gestorven en speelt een minder belangrijke rol dan haar moeder. Zij was een vrouw waar Els tegenop keek. Een vrouw met grandeur die altijd de regie voerde. De relatie met haar moeder was goed toen Els jong was en alles deed zoals mama dat wilde. Toen Els later scheidde en haar baan verloor, was er kritiek. Maar ze heeft altijd van haar moeder gehouden, dat wel.
De therapeut vraagt vervolgens aan Els of ze personen wil uitkiezen die haar familieleden mogen vertegenwoordigen. Hij voegt er twee personages aan toe: strijd en boosheid.
Els mag vervolgens de representanten in de ruimte plaatsen. Moeder staat in het midden, ‘Els’ plaatst ze vooraan. Strijd komt tussen moeder en Els in. Zus staat aan de rechterzijde van moeder en boosheid aan de linkerkant. Hans gaat vervolgens vragen stellen aan de representanten en hij brengt hen met elkaar in gesprek. “Hoe voel je je, mama?” “Ik voel me belangrijk.” Zus voelt zich goed, maar ze mist Els. “Ik heb haar liever naast mij dan tegenover mij.” Hans verplaatst haar die kant op. Dat voelt beter, maar nog steeds houdt zus het gevoel dat ze tussen twee vuren staat. Moeder geeft aan dat ze haar dochter nooit zou laten vallen en wordt emotioneel. Ze is verdrietig over hun verstoorde relatie. Els gelooft haar niet, heeft moeite met haar emotie. Boosheid voelt alsof hij vastzit, verstikkend. De therapeut plaatst Els tegenover haar moeder en vraagt hen om elkaar aan te kijken. Strijd en boosheid staan ieder aan een kant van Els. Els weigert naar haar moeder te kijken. Dit is een belangrijk moment. Het roept de vraag op: “Wie is nu respectloos?” Els voelt zich rebels van binnen. Haar wordt gevraagd een stap richting haar moeder te zetten. “Ik wil liever terug. Als mijn moeder me nu vastpakt, zou ik slaan!”
Dan vraagt Hans aan de vraagsteller, de ‘echte Els’, de plaats van haar representant in te nemen en het volgende te zeggen: “Ik ben je dochter en ik ben de kleine.” Nee! Els verzet zich hiertegen en zegt met grote stelligheid het niet te willen doen. Hij draagt haar een oefening op. Ze moet voor haar moeder gaan staan en zich naar achter laten vallen. Els doet het, zij het ongemakkelijk. Haar moeder vangt haar op. Het voelt goed. De strijd en boosheid stappen uit de kring, ze zijn niet langer in beeld. Hans vraagt Els haar moeder te bedanken. Dat kan ze opbrengen, met een glimlach. Rust lijkt over haar te komen.

Het gaat verder dan eigen ervaring

Voor sommigen in de kring is het heel heftig. Er zijn mensen die huilen, wellicht omdat ze in een soortgelijke emotie als Els vastzitten. Ik zie hier een groep mensen die elkaar willen helpen vanuit het hart en dat is mooi. Maar ik blijf het gevoel houden dat de representanten hun eigen ervaringen en gevoelens meenemen in hun rol en daarmee de uitkomst ervan toch inkleuren. Strack beaamt dat dat kan, maar hij stipt aan dat het verder gaat dan dat. Hij omschrijft het als een wetenschappelijk onverklaarbaar fenomeen: ‘het wetend veld’. “Iedereen is verbonden met anderen. Informatie die ooit is uitgewisseld, gaat nooit verloren in ons universum. En zo kan het gebeuren dat tijdens een opstelling informatie vrijkomt over personen die je nooit hebt gekend.”
Aan het eind van de sessie vraag ik aan Sylvia, een jonge vrouw die vandaag representant is, maar een aantal maanden geleden zelf de vraagsteller was, wat de familieopstelling voor haar heeft betekend. “Ik vond het wonderlijk en wist niet zo goed wat ik ermee moest. Pas weken later had ik het idee dat ik me lichter voelde. Met flarden kwamen momenten van de familieopstelling terug en kreeg ik een ander perspectief op wie ik ben en wat ik doe. Nog steeds heb ik die momenten.”
Dat is ook wat ik terugzie bij Els. De relatie met haar moeder heeft een grote invloed op haar. De familieopstelling heeft iedere aanwezige vanavond duidelijk gemaakt waar de angel van het probleem zit. Vreemd genoeg schijnt ze het zelf niet helemaal te beseffen. Het aha-moment moet voor haar nog komen. En als ik de ervaring van anderen mag geloven, komt dat ook wel. Ik gun het haar.

Deskundige
Hans Strack is therapeut met een eigen praktijk in het Limburgse Landgraaf. vormbalans.nl