Mascha de Heer en Anke de Vries verloren beiden broers en zussen in hun jeugd. “Het is een deel van mijn leven en was cruciaal voor mijn vorming.”
“Pas na zijn crematie besefte ik: hij is echt weg. Het huis was stil zonder hem, dat kwam hard aan. Huilen deed ik zoveel mogelijk op mijn kamer, zodat mijn ouders het niet zagen. Ik vond dat ik me groot moest houden. Ze hadden al genoeg aan hun hoofd.”
Mascha de Heer (29) was zeven toen haar driejarige broertje Raymond overleed aan bijnierkanker. De droevige sfeer, het verdriet van haar ouders en het onomkeerbare van de dood staat haar nog helder voor de geest. “Mijn moeder haalde me ’s nachts uit bed om afscheid te nemen. Hij lag daar met zijn ogen dicht, in zijn eigen bed. Alsof hij sliep.”
“Twee jaar later kreeg mijn broertje Roald hersenvliesontsteking. Hij overleed toen hij negen maanden was. Ik wilde schreeuwen: Nee! Niet nóg een keer. Het is oneerlijk! Maar er kwam geen woord uit. Het voelde alsof de wereld om me heen instortte. Ik stond machteloos.”
“Mijn ouders en ik huilden samen. Een week later, huilde ik al niet meer. Ik wilde mijn ouders niet nog verdrietiger maken. Voortaan wilde ik altijd lief en vrolijk zijn. Dan hoefden ze zich om mij in ieder geval geen zorgen te maken.”
Afscheidsritueel
Anke de Vries (62) was pas twee jaar oud toen ze haar zusje verloor. Maar hoe klein ook, ze herinnert het zich goed. “Het was erg ingrijpend”, vertelt ze. “Mijn zusje was vijf en had een zeldzame, dodelijke aandoening. Plotsklaps was ze weg en niemand vertelde me wat er was gebeurd. Ik fantaseerde dat de hemel een fijn oord was, waar overal snoepjes lagen. Pas later kwam ik erachter dat ze was overleden en nooit meer terug kwam.”
“Over onze gevoelens praatten we niet. In die tijd was dat taboe. Trouwens; kinderen werden sowieso overal buiten gehouden.” Hele generaties werden opgevoed met dat idee: verdriet hield je voor je. En de dood hield je op verre afstand van kinderen. Ze meenemen naar een begrafenis? Dat deed je niet.”
Tineke van Asseldonk heeft een praktijk voor verliesbegeleiding. Als zij deze verhalen van Anke en Mascha hoort, zegt ze: “Voor kinderen, zelfs voor kleine kinderen, is het belangrijk met eigen ogen te zien dat iemand echt gestorven is. Wanneer je kinderen er niet bij betrekt en er zomaar iemand uit hun leven verdwijnt, gaan ze er over fantaseren. En die fantasieën zijn vaak erger dan de werkelijkheid. De ouders willen het kwetsbare kind beschermen. Die intentie is goed. Maar het afscheidsritueel is voor iedereen nodig om het besef goed te laten doordringen.”
Minderwaardigheidscomplex
Mascha probeerde haar ouders uit alle macht te steunen en te helpen. Haar eigen gevoelens negeerde ze. “Alles wat moeilijk was, werd weggestopt. Ik mócht wel praten, alleen deed ik juist alsof er niets aan de hand was. Mijn ouders zelf praatten immers ook niet.”
Bij Anke thuis lag er altijd een soort zware stilte in huis. “Kinderen zijn emotionele barometers. Ik voelde haarfijn aan dat ik het niet over de dood van mijn zusje kon hebben. Te pijnlijk. Ik paste me aan en was de rust zelve om mijn ouders niet tot last te zijn.”
Verliesdeskundige Tineke waarschuwt dat zéggen dat je mag praten, niet voldoende is. “Tot het moment dat kinderen in de puberteit raken, volgen ze het voorbeeld van hun ouders. Als ouders zelf hun gevoelens niet uiten, zullen kinderen dat dus ook niet doen.”
“Wanneer een broertje of zusje overlijdt, staat het gezin op z’n kop. De achterblijvende kinderen gedragen zich anders: heel lief en rustig bijvoorbeeld. Ze nemen vaak de zorgende rol van de ouders over. Ze krijgen in feite een taak toebedeeld waar ze helemaal niet klaar voor zijn. Meestal is dat tijdelijk en herstelt de ouder-kind relatie zich. Gebeurt dat niet, dan komen kinderen niet aan hun eigen rouw toe.”
Tineke snijdt nog een punt van zorg aan: “Het idee van basisveiligheid loopt bij kinderen na het overlijden een flinke deuk op.”
Mascha herkent dat. Ze werd erg onzeker en verlegen: “Twee keer werden de poten onder mijn stoel vandaan gezaagd. De zekerheid van het samen opgroeien, kwam op losse schroeven te staan. Ik durfde geen vertrouwen meer te hebben. Daar heb ik nu nog steeds problemen mee.”
Ook Anke’s zelfvertrouwen werd aangetast: “Mijn moeder zette mijn zusje onbewust op een voetstuk. Soms deed ik mijn haar naar achteren en vroeg: ‘Lijk ik nu op haar?’ Mijn moeder deed dan geïrriteerd: ‘Doe niet zo gek!’ Ik kreeg het gevoel dat ik niet aan mijn zusje kon tippen. Ik kreeg een minderwaardigheidscomplex.”
Cruciaal
“Het mag er zijn”, dat besef is essentieel in de verwerking van rouw bij kinderen, stelt Tineke. “Voor ouders is het belangrijk hun ouderrol te blijven vervullen en erop te letten dat hun kinderen hun verdriet ook uiten. Praten, schreeuwen, huilen, stil of alleen willen zijn, sporten: het maakt niet uit hoe, als het maar gezien en gehoord wordt. Door emoties te uiten, voelen kinderen dat ze mogen zijn wie ze zijn. Worden ze miskend, dan lopen ze het risico zich in zichzelf terug te trekken. Dat kan later gedragsstoornissen veroorzaken en problemen zoals angststoornissen, lichamelijke klachten, eetproblemen, vermoeidheid en onzekerheid. Ook komt het voor dat kinderen hun puberteit overslaan.”
Anke weet daar alles van: “Toen ik twaalf was, overleed ook mijn vader. Terwijl leeftijdsgenoten begonnen te puberen, cijferde ik mezelf weg voor mijn moeder. Ik kon, en wilde, me niet tegen haar afzetten, ze had het al zo zwaar. Rond mijn twintigste had ik straatvrees en was ik angstig voor de dood. Pas toen ik zelf tegen de veertig was, ging ik in therapie. Ik wilde voorkomen dat ik onbewust frustraties of angsten op mijn eigen kinderen overbracht. Tegenwoordig doet terugdenken aan die moeilijke tijd geen pijn meer. Maar het zal nooit verdwijnen. Dat wil ik ook niet: het is een deel van mijn leven en was cruciaal voor mijn vorming.”
Erkenning
Mascha’s verdriet heeft nog geen goede plek gekregen, vindt ze zelf. Sinds kort gaat ze daarom naar een psycholoog. “Ik wil het af kunnen sluiten”, vertelt ze. “Ik voel me nog steeds onmachtig over wat er is gebeurd en dat maakt me onrustig. Het ergste is: we doen net alsof Raymond en Roald er nooit geweest zijn. Hun verjaardagen worden niet gevierd en we praten nauwelijks over ze. Het enige bewijs van hun bestaan zijn een paar foto’s aan de muur. Ik wil dat ze erkend worden. Ook al zijn ze er niet meer, mijn broertjes horen erbij.”
“Overleden kinderen maken een wezenlijk deel uit van het gezin”, zegt Tineke. Als praten of herdenken te pijnlijk is voor de ouders, moet je dat respecteren vindt ze. “Wil je toch die erkenning, bedenk dan zelf een ritueel. Ga bijvoorbeeld ieder jaar op de geboorte- of sterftedag naar een speciale plek waar je met je broer of zus kwam. Zo zeg je: ‘Ze horen bij me’, en geef je ze de waardering die jij nodig hebt.”
“En”, zegt ze, “het verlies van een dierbare is triest, maar geeft ook kracht. Zodra mensen de kracht vinden die nodig is ermee om te kunnen gaan, zien ze vaak wat het hen heeft gebracht. Dat draagt bij aan hun groei en meestal is het een verrijking van het leven.”
Anke’s jeugd voelt somber en liever kijkt ze niet terug. Maar ze zet haar levenservaring wel in. “Ik werk als vrijwilliger met kankerpatiënten en bij Stichting Achter de Regenboog, een stichting die kinderen en jongeren helpt bij de verwerking van het overlijden van een dierbare. In ons eigen gezin heerst de openheid die ik vroeger zelf als kind mistte. We praten over alles. Ik zie dat mijn kinderen daardoor stabiele volwassenen zijn geworden die stevig in hun schoenen staan. Daar ben ik zielsgelukkig mee.”
Volgens Mascha heeft ze door de dood van haar broertjes een groot inlevingsvermogen. “En dat is een waardevolle eigenschap. Verder waarderen we in onze familie het leven enorm. We weten als geen ander dat het niet vanzelfsprekend is dat we altijd bij elkaar zijn en proberen daarom van ieder moment te genieten. Uiterlijk vertoon is onbelangrijk. Wij investeren in ons eigen welzijn en doen de dingen die we echt leuk vinden. Gewoon met de hond wandelen, paardrijden of iets heel moois fotograferen. Daar word ik gelukkig van.”
Verlies
- Tineke van Asseldonk heeft haar eigen praktijk in verliesbegeleiding. Kijk voor meer informatie op www.praktijkverliesbegeleiding.nl
- Andere interessante websites:http://rouwverwerking.startpagina.nl; www.dodenzijnnietstil.nl; http://broersenzussen.vook.nl; www.achterderegenboog.nl; www.verliesverwerken.nl; www.in-de-wolken.nl