Dat je met slaapmiddelen moet uitkijken, weet bijna elke Nederlander. Wie ze te lang gebruikt, riskeert een verslaving. Veel minder mensen weten dat je ook verslaafd kunt raken aan een populair zelfzorgmiddel bij verkoudheid: neusspray.
Ze zijn vrijwel overal verkrijgbaar: de handige spuitflesjes die je weer vrij laten ademhalen door de neus. Als de ‘r’ in de maand zit, hebben veel mensen er altijd eentje thuis of in de tas. Bijna niemand noemt deze neusspray om hun verslavende effect in één adem met slaapmiddelen. Toch kun je ook aan neussprays behoorlijk verslingerd raken. Op internetfora zijn tal van ervaringsverhalen te vinden over de vicieuze cirkel die dreigt bij aanhoudend gebruik.
Met alle bezwaren van dien: je raakt er niet alleen lichamelijk afhankelijk van, het is ook een permanente kostenpost.
Lang hoef je een neusspray niet te gebruiken om afhankelijkheid te creëren. Wie een spray met de werkzame stoffen xylometazoline of oxymetazoline langer dan vijf dagen in de neus spuit, kan al een ‘nose-drop nose’ (‘neusdruppelneus’) oplopen. Na maandenlang gebruik lijkt de binnenkant van de neus soms op ‘een chemische brandwond’, zoals de Amerikaanse kno-arts dr. Neil Bhattacharyya het verwoordde in de New York Times.
‘Rebound-rhinitis’
Wie denkt dat het gaat om een nieuwe modeziekte, heeft het mis. De officiële medische term voor het verschijnsel werd al in 1946 gelanceerd: rhinitis medicamentosa. Ofwel: ontstoken neusslijmvlies door medicatie.
De vicieuze cirkel kan heel eenvoudig ontstaan. Stel, je bent neusverkouden en gebruikt een week lang een neusspray met xylometazoline of oxymetazoline. Nadat je bent gestopt en het middel is uitgewerkt, kunnen de bloedvaatjes in de neus als reactie gaan opzwellen. Met andere woorden: de neus raakt weer verstopt en je hebt de spray opnieuw nodig om vrij te kunnen ademen. De zwelling verdwijnt opnieuw en je bergt de spray weer op, waarna hetzelfde probleem zich opnieuw aandient en je wéér naar de spray grijpt. Voor je het weet, heb je steeds meer spray nodig om hetzelfde effect te bereiken, terwijl de verkoudheid al lang en breed voorbij is. Het beschreven mechanisme verklaart waarom de aandoening ook wel wordt aangeduid als ‘rebound-rhinitis’.
Volgens arts Bhattacharyya is rhinitis medicamentosa een veelvoorkomend probleem. Hij schat dat één op de zeven mensen die problemen hebben met door de neus ademen, ervaring heeft met overmatig gebruik van neussprays. Vooral omdat ze geen andere mogelijkheid zien om ’s nachts vrij te kunnen ademen en dus te slapen. Uit onderzoek is bekend dat mensen die verkouden zijn niet alleen last hebben van een verstopte neus, maar ook van niezen, een loopneus, hoesten, hoofdpijn en keelpijn. Het vervelende aan een verstopte neus is vooral het benauwde gevoel en de verstoorde nachtrust.
Blijvende veranderingen
De Zweedse onderzoeker dr. Peter Graf deed wetenschappelijk onderzoek naar rhinitis medicamentosa. Hij wijst niet alleen naar de werkzame stoffen xylometazoline en oxymetazoline als mogelijke boosdoeners, maar ook naar het conserveermiddel benzalkonium chloride (BKC). Volgens Graf kan BKC de symptomen van rhinitis medicamentosa verergeren.
Er bestaan echter ook onderzoeken die de invloed van dit conserveermiddel relativeren. Ook de Nederlandse kno-arts Xander de Vries, verbonden aan Ziekenhuis Tjongerschans in Heerenveen, denkt dat het terugvaleffect van de neusspray vooral is toe te schrijven aan de werkzame stoffen.
“Je zou rhinitis medicamentosa ook kunnen beschouwen als een soort chemische rhinitis”, legt De Vries uit. “Door een conserveermiddel kan het slijmvlies chronisch geprikkeld raken. Er zijn ook mensen die als ze in chloorwater zwemmen iedere keer een dichte neus krijgen. Die zijn niet allergisch voor chloor, maar het is puur de prikkeling van het chloorwater die bij hen heel sterk werkt. Bij de neussprays is het waarschijnlijk dat de medicamenteuze werking van de spray het terugvaleffect geeft.”
De Vries weet uit ervaring dat veel mensen het advies om neussprays met xylometazoline of oxymetazoline niet langer dan vijf dagen te gebruiken in de wind slaan. “Af en toe eens een paar dagen zo’n neusspray gebruiken, is niet per se slecht, maar continu gebruik is zeker niet goed. De vaatstructuur in de neus kan daardoor blijvend veranderen.”
Onderliggende klachten
Als kno-arts merkt hij dat sommige consumenten wél bekend zijn met de risico’s. “Er zijn ook neussprays die op heel andere manieren werken en die je soms langdurig kunt gebruiken, bijvoorbeeld bij allergische rhinitis. Ik zeg dan bijvoorbeeld tegen een patiënt: ‘U moet de spray minimaal zes weken gebruiken.’ Dan zijn er toch mensen die zeggen: ‘O, dat mag toch niet, dat is toch slecht voor me?’ Er is wel een soort bewustwording dat onbelemmerd neusspraygebruik niet altijd goed is.”
Desondanks ziet hij in zijn ziekenhuis vaak mensen met rhinitis medicamentosa. “Deze mensen zijn echter niet voor de lol neusdruppels gaan gebruiken en daaraan verslaafd geraakt. Vaak hebben ze onderliggende klachten waardoor hun neus vaak dicht zit. Bijvoorbeeld een allergische aanleg of een anatomische afwijking, zoals een neustussenschot dat scheef staat. Het kan ook zijn dat ze poliepen hebben. Door dit probleem beginnen ze met die neusspray, want daardoor krijg je toch wat meer ruimte in de neus.”
Ook de kno-arts stelt dat de sprays met xylometazoline of oxymetazoline geleidelijk aan steeds minder werken. “In het begin denken mensen nog: dit is prima. Dan gebruiken ze het een keer per dag en voelen ze zich best lekker. Maar dat gaat niet continu door. Op een gegeven moment werkt die neusspray onvoldoende en hebben ze óók rhinitis medicamentosa ontwikkeld, naast hun onderliggende probleem waarvoor ze die spray zijn gaan gebruiken.”
De Vries betwijfelt of huisartsen zich voldoende bewust zijn van dit fenomeen. “Wij als kno-artsen zijn er erg mee bezig. Ademen door je neus heeft een heleboel functies. Het kan allerlei vermoeidheidsklachten en ziekteverschijnselen geven als je niet goed door je neus kunt ademen. Als je mensen aan laat rommelen met sprays en dingetjes om dat te verbeteren, zonder een keer naar de oorzaak te kijken, denk ik dat je mensen onderbehandelt. Als huisarts zou je een plan met ze moeten maken: ‘We gaan dit en dit nog proberen. Als het dan beter is, is het klaar. Anders kijken we verder.’ En dan kan het toch slim zijn om een keer naar een kno-arts te gaan.”
Is elke neusspray gevaarlijk?
Moet ik elke neusspray mijden?
Nee, er zijn neussprays zonder xylometazoline of oxymetazoline. Deze kun je wel langer dan acht dagen gebruiken.
Wat zit daar dan in?
Deze neussprays zijn gemaakt op basis van een zoutoplossing, soms aangevuld met andere ingrediënten, zoals menthol.
Werken ze minder goed?
Nee, uit onderzoek van MetrixLab (in opdracht van Biohorma) bleek dat gebruikers neussprays met zoutoplossing en menthol ook als effectief beoordeelden.
Waar moet ik op letten?
Lees de etiketten! De stoffen xylometazoline of oxymetazoline en conserveermiddelen moeten op het etiket worden vermeld.
Vicieuze cirkel
De cijfers over hoeveel mensen rhinitis medicamentosa hebben, lopen uiteen en zijn bovendien beperkt. In een onderzoek onder 119 Amerikaanse allergologen bleek bijna 7 procent van hun patiënten te lijden aan rhinitis medicamentosa.
Dit maakt nieuwsgierig naar de situatie in Nederland. Uit een recente enquête van het onderzoeksbureau Panelwizard onder bijna 2500 mensen blijkt dat ongeveer één op de vijf Nederlanders wel iemand kent die verslaafd is (geweest) aan neusspray. Van de ondervraagden gaf bijna 3 procent aan zélf verslaafd te zijn (geweest).
Dat rhinitis medicamentosa ook in ons land voorkomt, valt eveneens af te leiden uit de NHG-Standaard ‘Allergische en niet-allergische rhinitis’. NHG-Standaarden zijn behandelrichtlijnen die het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) heeft ontwikkeld voor lichamelijke en psychische klachten die veel voorkomen in de huisartspraktijk.
In de genoemde richtlijn is te lezen dat cijfers ontbreken over het aantal mensen met rebound-rhinitis door veelvuldig of langdurig gebruik van neussprays. Het mechanisme wordt wel bevestigd: “De patiënt gaat steeds grotere hoeveelheden neusdruppels gebruiken en belandt, vaak onbewust, in een vicieuze cirkel.”
Ook wijst de NHG-Standaard erop dat mensen met rhinitis medicamentosa die gestopt zijn met de spuitflesjes al binnen een paar dagen na hernieuwd spraygebruik kunnen terugvallen, zelfs wanneer zij al meer dan een jaar geen neusspray meer hebben gespoten.