We hebben een veel te negatief beeld van virussen, vindt de Leidse hoogleraar Toegepaste Bioinformatica in de Virologie dr. Alexander Gorbalenya. Hij sluit niet uit dat virusinfecties ook positieve effecten kunnen hebben op onze gezondheid. Twaalf vragen aan een eigenzinnige onderzoeker.
Komt er een dag dat de wereld virusvrij is?
“Dat betwijfel ik. Een virusvrije wereld is in mijn visie een illusie. Er zijn zó veel verschillende virussen. Het is onmogelijk en onrealistisch zoiets te bereiken, zelfs als je het uitdrukkelijk als doel zou stellen. Er zijn vele miljoenen virussen om ons heen. En we begrijpen hier nog nauwelijks iets van.”
Hoeveel virussen draagt een mens bij zich?
“Dit is een heel basale vraag en iedereen wil het antwoord. Maar ik weet het antwoord niet. Het zal verschillen per mens en het wisselt continu. Sommige virussen besmetten iemand voor korte tijd: ze komen in het organisme en gaan ook weer weg, zoals een griepvirus. Andere virussen blijven voor altijd in het organisme, zoals hiv. Daarnaast hangt het antwoord af van hoe je een virus definieert. Misschien ben je verrast dit te horen, maar het is niet eenvoudig een virus exact te definiëren. Van sommige virussen bestaan honderden varianten, zoals van het griepvirus of het rhinovirus, dat verkoudheden veroorzaakt. Tel je dan het aantal varianten? Of tel je al die varianten als één virus? Afhankelijk van je keuze levert dat heel andere antwoorden op.”
Is een virus erg?
“In het verleden zijn er enorme epidemieën geweest die een ontelbaar aantal levens hebben gekost, zoals de Spaanse griepepidemie van begin vorige eeuw en de pokkenepidemieën. Nu hebben we onder andere hiv-epidemieën en het hepatitis C-virus.”
Maar u stelt dat virussen ook een positieve invloed kunnen hebben op onze gezondheid. Hoe zit dat?
“De wereld, en ook de mens, zouden niet bestaan zonder virussen. Virussen hebben vorm gegeven aan het leven; we danken ons bestaan als soort aan virussen. Ieder mens ervaart op uiteenlopende momenten interacties met virussen. Wij zijn allemaal het product van die interacties. Generaties veranderen hierdoor. In de wetenschappelijke literatuur zijn enkele positieve effecten van virussen beschreven. Zo hebben mensen die geïnfecteerd zijn met het hiv-virus én met het hepatitis G-virus (een goedaardig virus) een minder ernstig ziekteverloop dan hiv-patiënten die niet besmet zijn met het hepatitis G-virus. Maar dit onderzoeksterrein is niet zo goed ontwikkeld als het uitgebreide terrein met negatieve kennis. Dit kan eenvoudigweg komen doordat de focus van het onderzoek altijd heeft gelegen op de negatieve aspecten. De voordelen van virussen zijn ook veel moeilijker te bestuderen.”
Waarom hebben we dan een negatief beeld van virussen?
“Dat is het enige wat we horen: negatief nieuws. Mensen zijn niet gewend iets positief te horen over virussen. Het is een algemeen fenomeen dat slecht nieuws de berichtgeving domineert. Positief nieuws is in de minderheid, om een of andere reden. Virussen lenen zich goed voor slecht nieuws en worden dus altijd geassocieerd met negatieve zaken. Bovendien: omdat virussen zo klein zijn, zijn ze meestal alleen zichtbaar te maken bij ziekte. Ook dat heeft onze kijk op virussen bepaald.”
Maar het slechte nieuws over virussen neemt toe. Zo worden steeds meer vormen van kanker gelinkt aan virusinfecties. Hoe verklaart u dit?
“De laatste twintig jaar is veel vooruitgang geboekt in het kankeronderzoek. We weten veel meer over de oorzaken en factoren die leiden tot kanker, ook over virussen die hierbij een rol spelen. Maar die vooruitgang in het onderzoek betekent niet noodzakelijkerwijs dat virussen ook een belangrijkere factor zijn geworden bij het ontstaan van kanker. We weten er gewoon meer over en de onderzoeksmethoden zijn verbeterd. We kunnen virussen nu beter detecteren. Maar kanker wordt ook veroorzaakt door andere factoren. Bovendien hoort kanker bij ons. In andere zoogdieren en organismen treden ook vervormingen op. Ook als er geen virussen zouden zijn, zou kanker bestaan. De primaire oorzaak van kanker zit in onszelf: onze lichamen zijn niet perfect.”
Als een virus niet alleen negatief is, moeten we het dan wel bestrijden?
“Als miljoenen mensen geïnfecteerd raken en slechts een klein percentage hiervan overlijdt, kan het toch om grote aantallen slachtoffers gaan. Dit verklaart waarom we onze krachten mobiliseren om die kleine percentages verder terug te brengen: we geven om elk mensenleven.”
Een virusinfectie maakt miljoenen mensen ziek en is voor een klein aantal mensen fataal. De meerderheid gaat dus niet dood door een virus. Maakt een virus hen sterker?
“Het is nog de vraag welke gevolgen infecties hebben voor de meerderheid die nauwelijks nadelen ondervindt van de infecties, en dan vooral de gevolgen op de lange termijn. Hiernaar wordt nog weinig onderzoek gedaan. We zijn zo gefocust op de negatieve aspecten van virussen dat we weinig begrijpen van hun algemene rol. Daardoor is onze kijk op virussen zo bevooroordeeld. Daarnaast kun je praten over de invloed van virussen op de menselijke soort, de homo sapiens. Dat is iets anders dan praten over de persoonlijke ervaringen met virussen. Die kunnen heel anders zijn dan de gemiddelde ervaring. Als mens oordelen we echter vaak op basis van die persoonlijke ervaringen.”
Hoe denkt u over vaccinatie tegen virussen? Virussen hebben mogelijk hun voordelen en vaccins hun nadelen?
“Er is overweldigend bewijs dat vaccinatie profijtelijk is voor mensen. Het heeft ontelbare levens gered. Maar zoals elk instrument is het niet perfect. Dat geldt voor alles dat we hebben ontwikkeld, zoals bijvoorbeeld auto’s. We zijn daar dol op, ze bieden ons vele voordelen, maar tegelijk kan rijden in een auto ons doden. Behoorlijk efficiënt zelfs. We proberen auto’s veiliger te maken, maar autorijden blijft riskant. Dat accepteren we. Hetzelfde geldt voor vaccinatie. Het biedt ongelooflijke voordelen op bevolkingsniveau en individueel niveau. Maar complicaties zijn nooit uit te sluiten. Die vallen echter weg tegen de voordelen. Daarom wordt vaccinatie toegepast.”
Kunnen vaccins virussen verspreiden? Dit risico wordt onderzocht door de Amerikaanse overheid en dat klinkt zorgelijk.
“We hebben nu ruim twee eeuwen overweldigende positieve ervaringen met vaccinatie. De vaccinatiecontrolesystemen zijn door de tijd verbeterd. Met onze nieuwe instrumenten en methoden ontdekken we steeds meer. We kijken nu naar dingen die in het verleden nooit werden gecontroleerd. Zo gauw we iets vinden om ons zorgen over te maken, wordt het onmiddellijk op een of andere manier opgepakt en verder onderzocht. Dat is een goede ontwikkeling. Maar we leven in een wereld waarin altijd vervelende dingen gebeuren. Het is belangrijk om daaraan gewend te raken op persoonlijk niveau. Nogmaals: het is onmogelijk om iets absoluut veilig te maken.”
Wat is úw grootste zorg voor de toekomst?
“Het leven zoals we dat kennen, danken we aan virussen. Het negeren van virussen, of ze alleen maar bestrijden, is het gevolg van alleen maar negatief oordelen. Dat is een gevaarlijke ontwikkeling. Allerlei interacties zijn gelinkt aan virussen. Als we proberen de rol van virussen te begrijpen, zijn we in de toekomst beter af. Hopelijk kunnen we virussen dan gebruiken om onze levens te verbeteren.”
Wat is in 2112 ons oordeel over virussen?
“De laatste tien jaar is de kennis van de genetica sterk toegenomen en de menselijke genenkaart is beschreven. We begrijpen de diversiteit van virussen beter en ontdekken steeds meer. We hebben nu ook instrumenten waarmee we virussen beter kunnen bestuderen. Ik hoop dat hierdoor in honderd jaar tijd zaken enorm zullen verbeteren. Ik zou graag zien dat onze perceptie van de diversiteit van virussen en ons begrip van de betekenis van virussen voor mensen en onze leefomgeving zich positief ontwikkelt. Al zullen er ook over een eeuw nog steeds dingen zijn die niet veranderd zijn, ondanks alle vooruitgang. Mensen hebben verschillende opinies. En dat zal zo blijven. Ook dan zullen er mensen negatief aankijken tegen virussen. Maar als het nieuws over virussen meer in balans komt en niet alleen maar negatief is, is dat al een enorme vooruitgang.”