Vlucht, vecht, verstar en tril

Een hert leeft na een levensbedreigende situatie vrolijk verder. Een mens gaat na een dergelijke ervaring niet zelden getraumatiseerd verder. Hoe kan dat? Somatic Experiencing helpt trauma’s verwerken op een lichaamsgerichte manier.

Ik zie het konijn rennen voor zijn leven; er zit een vos achter hem aan. Het konijn rent zo hard als hij kan. Hij holt en holt en holt, totdat hij de hete adem van de vos letterlijk in zijn nekvel voelt. Hij valt op de grond en houdt zich schijndood. De vos ruikt een paar keer, duwt ertegenaan met zijn poot, kijkt en snuffelt nog eens wat en concludeert dat het beest dood is. De vos loopt weg.

Als de vos weg is, ligt het konijn nog een tijdje doodstil. Na een paar seconden doet hij heel voorzichtig één oog open en kijkt zonder te bewegen om zich heen. Niets. Nu doet hij ook het andere oog open. De kust is veilig.

Voordat het konijn verder springt, begint het konijnenlijf een paar seconden hevig te trillen. Hij schudt letterlijk het trauma van zich af. Even later hupt hij weer vrolijk verder. Hier eindigt de film van internationaal traumadeskundige Peter Levine.

Ontlaadt energie

Op basis van studies naar dieren ontwikkelde Levine Somatic Experiencing, een therapie die zich richt op traumaverwerking. Als we als mensen iets levensgevaarlijks meemaken, maakt het lichaam veel adrenaline aan. Die energie gebruiken we – net als (net als het konijn) – om te vechten, vluchten of te bevriezen. Maar na afloop staan we niet te trillen en te schudden. De spanning die is ontstaan door het trauma zit in ons lijf. En het blijft in ons lijf. Het kan geen kant op.

De therapie van Levine richt zich op het alsnog ontladen van de geblokkeerde energie. En omdat een trauma zich eerder biologisch dan psychologisch uit, kan het het best op een lichaamsgerichte manier worden bestreden. Oftewel: mensen moeten het trauma van zich aftrillen.

Barbara Koopmans is traumatherapeut in Arnhem en werkt volgens deze theorie. Ze geeft een voorbeeld. “Stel je voor dat je met mij gaat lunchen in een sjiek hotel. De vloer bij de entree is zo glad dat je onderuit glijdt. Hard op je achterhoofd. Je schaamt je, staat snel op en besluit dat er niets aan de hand is. We eten en praten wat, je denkt nog een keer aan de klap die je maakte, maar daarna vergeet je het.”

Toch is een trauma geboren. “Je lichaam zegt: ik heb me zeer gedaan. Je geest zegt: ik heb me geschaamd.” Het zou anders zijn als je na de val even blijft liggen, voelt dat je gevallen bent, je niet druk maakt om die mensen die naar je kijken – die zie je waarschijnlijk nooit meer. Je hebt pijn. Dat moet je verwerken. Je ‘schudt’ het voorval van je af.”

Ons lichaam als beekje

Om de methode van Somatic Experiencing te begrijpen, moeten we het idee van een trauma herzien, legt de therapeut uit. Een trauma is niet per se gekoppeld aan een eenmalige schokkende ervaring. Het kan ook iets zijn dat we geleidelijk opbouwen in het lichaam. Ze vergelijkt onze emotionele binnenwereld met een stromend beekje waar elke keer takjes in vallen. Dunne takjes, zoals bijvoorbeeld een incidentele tik op de vingers van je ouders. Dikkere takken, zoals een vader die vaak schreeuwde. Of hele dikke balken, zoals een jarenlang incestverleden.

Bij sommige mensen stroomt het beekje steeds minder, omdat takjes en balken zich ophopen en de doorstroming bemoeilijken. Zo bezien is de gangbare psychologische herbeleving (bijvoorbeeld aan een incestslachtoffer vragen: ‘wat voelde je als je de deurklink van je slaapkamer naar beneden zag gaan?’) een extra tak of balk in het beekje. Dat gebeurt bij Somatic Experiencing dus niet.

Koopmans: “Ik vraag niet naar gebeurtenissen uit het verleden, of naar het gedrag van een vader of moeder. Het gaat om het volgen van de signalen van het lichaam.” Ze zoekt naar een plek in dat lichaam waar het wél goed voelt. Vanaf dat punt kan het lichaam de geblokkeerde energie loslaten.

Dat er dan een obstakel uit de weg geruimd wordt, is duidelijk te zien. “Mensen gaan soms hevig transpireren, trillen, boeren.” Naderhand zien ze er lichamelijk opgeruimd uit. “Als je altijd maar alert moet zijn, is je hele expressie ‘weerstand’ geworden. Als we de blokkade hebben opgeruimd, is de harde gelaatsuitdrukking vaak weg. Mensen zijn meer in contact met wat ze zien en kijken een stuk zachter uit hun ogen.

Lichaam heeft een geheugen

“Het lichaam heeft een geheugen”, vervolgt Koopmans. “We zijn anders dan dieren; we hebben een geest. Die denkmotor zorgt dat we ons bijvoorbeeld groot houden, of doorzetten. Daarmee staan we een volledige ontlading van lichaamsenergie in de weg. En dat is de essentie van het voorkomen en het behandelen van trauma: de dingen die je lichaam ondergaat serieus nemen. Een trauma kan een eigen leven leiden in het lichaam, zonder dat de geest zich daarvan bewust is.”

Het lichaam geeft wel signalen af, maar we herkennen ze niet. Een trauma kan bijvoorbeeld ontstaan door een vader die altijd tegen je schreeuwt. Als je baas in je volwassen leven ook tegen je schreeuwt, vindt je (geest) dat normaal. Je lichaam vindt het echter niet normaal en geeft nog steeds een reactie.

Getraumatiseerde mensen zijn vaak ‘gedissocieerd’ van hun lichaam, vervolgt ze. “Zij erkennen hun lijf, of een deel daarvan, niet meer als onderdeel van zichzelf.” De reactie van het lichaam, bijvoorbeeld het gevoel van ‘een bal in je buik’, wordt niet als zodanig opgemerkt, en het leed kan daardoor ook niet verwerkt worden. “Lichaam en geest vormen een team. Als dat team niet samenspeelt, raakt het zenuwstelsel overspoeld en dat kan leiden tot pijn.” (zie kader ‘Heb ik een trauma?’)

In contact met het lijf

Koopmans geeft haar cliënten vaak lichaamshuiswerk mee om in contact te komen met het lijf. “Voel maar eens dat je lichaam er is. Deel voor deel. Van boven naar beneden. Wees maar eens blij met je benen die je overal naar toebrengen waar je wilt. Hoi been, wat fijn dat je er bent! Dat is voor veel mensen al erg spannend.”

Dit (hernieuwde) contact met hun lijf maakt (op den duur) dat ze de volgende keer dat hun baas tegen ze schreeuwt wél die bal in hun buik voelen. “Daarvoor wisten ze niet eens dat die daar zat.” Wie weet dat die bal er zit, is het mogelijk er iets aan te doen. Bijvoorbeeld door je baas aan te spreken. ‘Ik vind het onplezierig dat je zo tegen me schreeuwt.’

De mate waarin mensen van hun lichaam gedissocieerd zijn, verschilt van mens tot mens. Er zijn mensen die niets meer voelen. Geen voeten, geen benen, geen billen, helemaal niets. Dan probeert de traumatherapeut via een omweg bij een ‘prettig gevoel’ uit te komen.

“Doe je ogen dicht en kijk eens op een scherm naar jezelf. Hoe gaat het met je? Wat zie jij als je naar jezelf kijkt? In wiens gezelschap voel jij je prettig?” Soms duurt het een aantal sessies, maar uiteindelijk komt er altijd een opening. Zoals: ‘Ik heb een hond.’ Waar zit je graag met je hond? “Zo kom je bij een plek uit waar het fijn en veilig voelt.”

“Ik ken mensen die ondanks grote doses ellende huppelend door het leven gaan. Dan zeg ik niet: kom niet naar de traumatherapie. Maar als je merkt dat je wel last hebt, kan het verheldering brengen.”

Heb ik een trauma?

Bent u (vaak) angstig? In paniek?
Heeft u wel eens last van hartkloppingen?
Ademt u oppervlakkig?
Bent u overmatig alert? Prikkelbaar? Onrustig?
Slaapt u slecht?
Heeft u vaak een gevoel van hulpeloosheid? Onmacht? Krachtverlies in de spieren?
Houd u zichzelf vaak groot?
Heeft u (onverklaarbare) pijn?

Als u meer dan twee keer ‘ja’ antwoordt, heeft u mogelijk last van de gevolgen van een trauma. Beter bekend als Post Traumatisch Stress Syndroom. Experimenteer niet zelf met lichaamsgerichte traumatherapie, waarschuwt traumatherapeut Barbara Koopmans. “De kans is groot dat u het trauma gaat herbeleven.” Via de Stichting voor Lichaamsgerichte Traumatherapie vindt u een gekwalificeerde therapeut bij u in de buurt. (zie artikelinformatie pagina x)

Rugproblemen door trauma

[intro] Jenny is een 52-jarige vrouw met rug- en slaapproblemen. Klachten die veroorzaakt worden door oud zeer.

‘Voel je je billen op de stoel? Je voeten op de grond?’

Voordat therapeut Koopmans begint met Jenny, moet ze eerst contact maken met het eigen lichaam. Vaak beginnen mensen dan vanzelf te praten, is haar ervaring.

Toen Jenny als 12-jarige op haar nieuwe fiets (helemaal blij!) naar de hockeyclub fietst, botst ze onderweg tegen een plotseling openzwaaiend portier van een geparkeerde auto. Fiets in de kreukels. Jenny blijft met een whiplash achter.

Een trauma. Toch gaat tijdens de sessie Jenny niet naar dat moment terug. Koopmans: “Ik laat haar bij dat veilige, goede gevoel blijven. Hoe voelt dat op die fiets? Waar in je lichaam voel je blijheid?” Ondertussen stelt ze gerust, waardoor Jenny het trauma niet opnieuw beleeft. “Ga niet terug, blijf in het gevoel dat je nu hebt.”

Vervolgens vraagt ze Jenny: wat had je gewild dat er die dag gebeurd was? Jenny antwoordt dat ze had gewild dat die man de deur niet opengegooid had. Daar is ze ongelooflijk kwaad over.

“Wat kan ze met die emotie?” Ze had die deur dicht willen duwen, antwoordt Jenny, zodat zij er niet tegenop was geknald.

Met die wens in het hoofd gaat Jenny’s lichaam het trauma herbeleven, onder begeleiding van de therapeut. “Gooi maar met je hand die deur dicht. Langzaam, maar zeker. Druk die deur weg en dicht. Helemaal dicht.”

De cliënt zweet, terwijl ze duwt. Je ziet dat er veel energie vrijkomt. “Het zenuwstelsel maakt opnieuw die situatie mee, maar is nu nét op tijd. Haar lichaam gebruikt de adrenaline om de situatie te bevechten.”

De deur van de auto gaat dicht.

Hoewel Jenny als vijftigjarige vrouw dacht dat het ongeluk van toen geen rol meer speelde, zat het trauma opgeslagen in het lichaam. En dat zorgde voor hoofdpijn, rugklachten, slaapproblemen.