Grote kans dat u vaak, of wel eens, een homeopathisch arts bezoekt. En er is ook een grote kans dat u zich achteraf moet verdedigen bij uw huisarts omdat ‘homeopathie toch niet werkt’. Die verdedigende houding is eigenlijk gek, gezien de hoeveelheid bewijs voor de werkzaamheid van homeopathie gezondNU brengt deze discussie daarom in kaart: werkzaamheid, veiligheid en bewijs.
Naar slecht nieuws over homeopathie hoef je niet lang te zoeken. Sla er een willekeurige krant op na, en het is prijs. Ook in de zogenaamde kwaliteitskranten. Zo was het een tijdje terug in de Volkskrant binnen een paar dagen twéé keer raak. De krant citeerde twee wetenschapsfilosofen van de universiteiten van Amsterdam en Tilburg over homeopathie: ‘onzin en nog gevaarlijke onzin ook’. Drie dagen later pleitte columnist Maarten Keulemans voor een verbod op homeopathie omdat, volgens hem, onderzoek uitwees dat homeopathische middelen niets uithalen. ‘Een broodje placebo’, vatte deze historicus en cultureel antropoloog het nut van homeopathie samen.
Waar deze academici hun wijsheden vandaan halen? Geen idee. De feiten spreken in elk geval een andere taal. En de alledaagse gang van zaken ook. Zo staat om te beginnen bij twee van de drie Nederlandse gezinnen een homeopathisch geneesmiddel in het medicijnkastje. Bij u dus waarschijnlijk ook. En dat is helemaal niet zo vreemd, want homeopathie werkt én is veilig, aldus overtuigend wetenschappelijk onderzoek.
Mening: de werkzaamheid van homeopathisch middelen is nooit bewezen
Al vanaf begin jaren negentig is bekend dat het bewijs voor de werkzaamheid van homeopathie zich kan meten met het bewijs voor reguliere middelen. Grote studies waarin tientallen wetenschappelijke onderzoeken werden geanalyseerd, kwamen tot positieve bevindingen. Deze zogenaamde ‘meta-analyses’ werden gepubliceerd in vooraanstaande medische tijdschriften. Zo werd in 1991 in de British Medical Journal geconcludeerd dat van 105 onderzoeken met homeopathie 77 procent een positief resultaat liet zien. ‘Een conventionele methode zou zijn erkend met deze hoeveelheid bewijs’, aldus een van de auteurs.
Mening: een homeopathisch middel werkt als een placebo
In 1997 volgde een vergelijkbare meta-analyse in The Lancet, op basis van 89 onderzoeken. Hierin werd uitgesloten dat de klinische effecten van homeopathie te verklaren zouden zijn door het ‘placebo-effect’. Tussendoor verscheen nog een rapport, gemaakt in opdracht van de Europese Commissie, op basis van vijftien onderzoeken. Eén van de conclusies: ‘Het is evident dat homeopathie effectiever is dan placebo’.
Tegen deze achtergrond lijkt het slechte imago van de homeopathie een raadsel. Maar volgens de Bredase homeopathisch arts en onderzoeker Lex Rutten is de twijfelachtige status van de homeopathie logisch te verklaren. “De bezwaren komen steeds van mensen die geen verstand van zaken hebben, of hun vooroordelen kritiekloos blijven koesteren”, aldus Rutten. “En de overheid sluit zich daarbij aan.”
Mening: een homeopathisch middel is vergelijkbaar met water
Het bereidingsproces van een homeopathisch middel bestaat uit het schudden (‘potentiëren) van een oertinctuur. Stapsgewijs wordt de tinctuur steeds sterker verdund. Dit lokt bij velen de reactie uit dat homeopathie eenvoudigweg niet kán werken, omdat het zo verdund is. Rutten: “Volgens de critici staat homeopathie haaks op de natuurwetenschap.” Omdat bij het verdunningsproces alle moleculen van de werkzame stof uiteindelijk verdwijnen, zou een homeopathisch middel geen effect kunnen hebben.
Rutten haalt een citaat aan van de Leidse hoogleraar Klinische epidemiologie dr. Jan Vandenbroucke. “Hij zegt in feite: het bewijs voor homeopathie is geleverd, maar omdat dit bewijs in strijd is met de theorie wordt het afgewezen. Maar homeopathie ís niet in strijd met de natuurwetenschap. Dat is onzin.”
Over het bereidingsproces van een homeopathisch middel (het schudden en potentiëren): “Dat je dan de oorspronkelijke stof kwijtraakt, is waar. Maar het schudden brengt een verandering in de structuur van het oplosmiddel teweeg. Dit fenomeen is theoretisch onderbouwd en staat in de materiaalwetenschap bekend als ‘epitaxy’. Martin Chaplin, een professor die verstand heeft van water, zegt daarom: homeopathie kan wél werken.”
Homeopathie vergelijken met water, zoals voormalig minister Hans Hoogervorst deed, is volgens Rutten hetzelfde als een cd vergelijken met een schijfje plastic. “Het probleem is dat mensen zonder verstand van zaken wat roepen, en ook nog worden geloofd. De nieuwe minister Ab Klink is in dit opzicht geen vooruitgang. Ook deze minister mist de kennis en moet bovendien weinig hebben van niet-reguliere behandelwijzen.”
Mening: als homeopathie zou werken, zouden we dat wel weten – wetenschappers zijn immers altijd eerlijk
Een leek heeft misschien het idee dat de wetenschappelijke arena een open, eerlijke wereld is. Iemand met een goed idee, een sluitend bewijs, een briljante visie, is welkom. Iedere wetenschapper wil een betere wereld, toch?
Maar dat is helaas niet waar. De wetenschappelijke verhoudingen zijn niet vrij, open en transparant. Status, invloed, macht en geld: het is allemaal van invloed. En dat speelt de homeopathie (geen status, geen invloed, geen macht) parten.
“Aan de grote meta-analyses die aantonen dat homeopathie niet onderdoet voor reguliere geneeskunde, is nauwelijks aandacht besteed in de media”, zegt Rutten. “En de laatste meta-analyse die negatief uitviel, haalde in 2005 wél alle voorpagina’s.”
Deze gang van zaken wordt nog gekker als Rutten aangeeft dat deze analyse twijfelachtig was. “De lezer werd in dit wetenschappelijke artikel misleid.” De meta-analyse (opgezet door de Zwitserse epidemioloog Egger, een fanatieke tegenstander van homeopathie) werd gepubliceerd in The Lancet. Volgens de redactie was het wetenschappelijke bewijs dat homeopathie niet werkt, daarmee definitief geleverd. “Dokters moeten oprecht en eerlijk zijn tegen hun patiënten over het ontbreken van enig voordeel van homeopathie”, stond op de cover van het gerenommeerde tijdschrift.
Rutten verdiepte zich met collega-onderzoekers in de achtergronden van deze meta-analyse en kwam tot pijnlijke bevindingen. “Dit artikel had nooit gepubliceerd mogen worden. De gegevens zijn overduidelijk gemanipuleerd. Egger vergeleek 110 homeopathische onderzoeken met 110 reguliere onderzoeken. Hij moest erkennen dat homeopathie even effectief was als reguliere geneeskunde en dat de kwaliteit van het homeopathisch onderzoek zelfs beter was. Om vervolgens toch een negatieve conclusie te kunnen trekken, heeft hij allerlei ongeoorloofde ingrepen toegepast.”
Een voorbeeld: Egger selecteerde uit de 110 homeopathie onderzoeken er uiteindelijk acht, die geen statistisch significant effect opleverden. “Maar hij verzuimde te vermelden om welke onderzoeken het precies ging. De gangbare richtlijnen geven aan dat een wetenschappelijk tijdschrift zoiets niet mag publiceren. Op deze manier kun je iedere geneeskundige methode onderuithalen.”
Rutten schreef, samen met een collega, een wetenschappelijk artikel over Eggers twijfelachtige werkwijze. The Lancet weigerde dat te publiceren. Een ander wetenschappelijk tijdschrift (Journal of Clinical Epidemiology) besloot het echter wél in de kolommen op te nemen. “In ons artikel tonen we aan dat als Egger zijn onderzoek op eerlijke wijze had uitgevoerd, dit tot een positief resultaat voor homeopathie had geleid.”
Mening: homeopathie kan niet zo goed zijn als gewone geneeskunde, anders zat het wel in het basispakket.
Rutten: “Acht onderzoeken geven aan dat homeopathie een substantieel effect heeft bij infecties van de bovenste luchtwegen. Dit soort infecties zijn de meest voorkomende acute aandoeningen in de huisartspraktijk. Volgens de richtlijnen van het Nederlands Huisarten Genootschap (NHG) zijn antibiotica meestal niet effectief bij acuut hoesten, oorpijn en keelpijn. Maar als antibiotica zijn voorgeschreven, worden ze wel vergoed via het basispakket. En dan hebben we het niet eens over de mogelijke bijwerkingen en het risico van resistente bacteriën door antibiotica.”
Ook om die reden vindt Rutten dat homeopathie eenzelfde status verdient als antibiotica. “Homeopathie is bij acute bovenste luchtweginfecties bewezen effectief en hoort daarom thuis in het basispakket.”
Rol voor de EU
‘Geen bewijs voor effect homeopathie’, stond in augustus 2005 op de voorpagina van de Volkskrant. Aanleiding voor het artikel van verslaggever Marc van den Broek was de wetenschappelijke publicatie van de Zwitserse epidemioloog Egger, in het medische tijdschrift The Lancet. Omdat inmiddels vaststaat dat Egger destijds zijn lezerspubliek heeft misleid, besloot de European Committee for Homeopathy eind 2008 een perssymposium te organiseren in Brussel.
Op de 26e verdieping van het Hilton Hotel was met alles rekening gehouden en er was een drankjes en een voedzaam buffet. Marc van den Broek schitterde echter door afwezigheid, net als de andere journalisten die in 2005 enthousiast hadden uitgeweid over de bevindingen van de Zwitser. Uiteindelijk kwam slechts één journalist opdraven. Dit weerhield homeopathisch arts Lex Rutten er niet van een lezing te geven en vragen te beantwoorden. “De pers is heel machtig in dit verhaal”, stelde hij. “Maar het dossier is langzamerhand voor hen heel ingewikkeld geworden. Daarom neem ik vooral de redactie van The Lancet deze kwestie kwalijk. De redacteuren zijn zich onvoldoende bewust geweest van hun wetenschappelijke verantwoordelijkheid.”
Dr. Michel van Wassenhoven, voorzitter van de Belgische beroepsvereniging van homeopaten, heeft zijn hoop nu gevestigd op de Europese Unie en de patiëntenbeweging. “Het spel wordt niet fair gespeeld”, is zijn mening. “De overheid zou moeten ingrijpen, want zij is de hoofdarbiter. Maar ook de bevolking kan een rol spelen, in de rol van grensrechter. In 1997 heeft de EU toegezegd de niet-conventionele geneeswijzen te reguleren. Dat is nog altijd niet gebeurd. Met een grootschalige petitie willen we afdwingen dat de EU alsnog doet wat ze moet doen. Als één miljoen Europeanen zo’n petitie ondertekenen, zijn we een stap verder.”
Ook Rutten vindt dat Europa nu aan zet is. “Homeopathische geneesmiddelen zijn officieel geregistreerd, als gevolg van een Europese richtlijn. Maar degene die deze middelen voorschrijft, is een kwakzalver. Dat is een krankzinnige situatie die moet veranderen.”
Homeopathie in onderzoek:
Premenstruele klachten – Met een homeopathische behandeling verbeterden PMS-klachten meer dan bij het gebruik van placebo (Israël, momenteel voortgezet door EMGO-instituut Amsterdam).
Sepsis (bloedvergiftiging) – Ernstig zieke mensen met sepsis kregen naast reguliere zorg aanvullend een homeopathische behandeling of een placebo. Het aantal mensen dat de sepsis overleefde was in de eerste (‘homeopathische’) groep hoger dan in de placebogroep (intensive care, Ludwig Boltzmann Instituut. Oostenrijk).
Chronische aandoeningen (zoals eczeem, astma, migraine) – Tijdens het onderzoek zei zeventig procent van de deelnemers dat zij na de homeopathische behandeling positieve veranderingen merkten. De helft beschreef hun toestand als ‘beter’ of ‘veel beter’. (homeopathisch ziekenhuis Bristol, 2005).