De Spaanse griep kostte naar schatting twintig tot vijftig miljoen (!) mensenlevens. Dit jaar viert de meest beruchte grieppandemie uit de geschiedenis zijn honderdjarig jubileum. Moeten we bang zijn voor een nieuwe pandemie? En wat kun je dán doen? Viroloog en grieponderzoeker prof. Guus Rimmelzwaan zet zijn zinnen op een vaccin dat tegen alle griepvirussen werkt.

Je won onlangs een grote Duitse wetenschapsprijs. Wat kun je hiermee?

“Eerlijk gezegd had ik nog nooit van het Alexander von Humboldt Professorship gehoord, maar in Duitsland is het een grote wetenschapsprijs. En, er is een flink geldbedrag mee gemoeid, zodat ik me de komende vijf jaar helemaal kan focussen op mijn grieponderzoek. Dat is voor een wetenschapper pure luxe.”

Wat is je droom om met dit onderzoek te bereiken?

“Als ik echt grenzeloos mag zijn, dan hoop ik een vaccin te ontwikkelen dat beschermt tegen alle mogelijke griepvirussen. Dat zal niet binnen nu en vijf jaar gebeuren. Zelfs tien jaar wordt krap. Maar op lange termijn zou het prachtig zijn als we ervoor kunnen zorgen dat griepvirussen minder slachtoffers maken. Er zijn namelijk veel verschillende griepvirussen die ook nog eens continu onderhevig zijn aan veranderingen. Het virus dat in 1918 de Spaanse griep veroorzaakte, is tot aan 1957 blijven circuleren en was elk jaar een beetje anders. Door zulke mutaties kunnen griepvirussen elke winter weer een nieuwe epidemie veroorzaken. De virussen veranderen, je afweersysteem herkent ze niet meer en je wordt weer gevoelig voor infectie.”

Welke ontwikkelingen heeft het griepvirus de laatste decennia doorgemaakt?

“Griepvirussen kunnen ons soms verrassen. Zo hadden we nooit verwacht dat een vogelgriepvirus een mens zou kunnen besmetten, tot 1997; toen eiste een vogelgriepvirus ineens het leven van een jongetje in Hong Kong op. De wetenschappers daar wisten niet goed wat ze zagen en hebben het team van het Erasmus Medisch Centrum om raad gevraagd. Het ging werkelijk om een vogelgriepvirus, dat indertijd achttien mensen infecteerde van wie er uiteindelijk zes overleden. Later hebben vogelgriepvirussen nog veel meer slachtoffers gemaakt. Het feit dat we tegenwoordig allemaal en masse de wereld overtrekken, draagt natuurlijk bij aan de verspreiding van allerhande griepvirussen. Maar vogelgriep wordt ook meegenomen door trekvogels. Wilde eenden bijvoorbeeld, die zelf meestal niet aan vogelgriep overlijden, kunnen het doorgeven aan pluimvee en die kippen besmetten dan soms mensen. Het grootste gevaar schuilt in het ontstaan van een nieuw griepvirus, die je ook echt ziek maakt en makkelijk van mens op mens wordt overgedragen. Tegen zo’n nieuwe ziekteverwerker heeft niemand antistoffen, waardoor verspreiding een pandemische uitbraak mogelijk maakt.”

Maar… hoe erg is het als je een paar weken uitgeschakeld bent door griep?

“Dat ligt aan je gezondheidstoestand. De Gezondheidsraad adviseert niet voor niets zestigplussers en mensen met een minder sterke gezondheid om een griepprik te halen. Ook kleine kinderen kunnen flink ziek worden van griep, maar het overlijdensrisico is veel minder groot. De Spaanse griep was in die zin bijzonder, omdat daar veel gezonde, sterke, jonge mensen aan overleden zijn. Hoe dat kan, weten we niet precies. Het Spaanse griepvirus heeft wellicht unieke eigenschappen gehad of de weerstand tegen infectie was in deze leeftijdsgroep verminderd aanwezig. Verder was de Eerste Wereldoorlog amper ten einde toen de Spaanse griep uitbrak, dus dat heeft misschien ook een rol gespeeld. Er bestonden ook nog geen antibiotica. Als je dusdanig verzwakt was vanwege griep en er nog een bacteriële infectie bovenop kreeg, dan stond je machteloos.
Het is dus nog niet helemaal duidelijk waarom er zo ontzettend veel mensen indertijd zijn overleden. Maar vergis je niet, ook nu nog overlijden jaarlijks wereldwijd tussen de 290 duizend en 650 duizend mensen aan de gevolgen van griep. Dat zijn cijfers die de Wereldgezondheidsorganisatie onlangs bekend maakte. Ik denk dat griep onderschat wordt. En omdat het huidige vaccin soms niet tegen alle griepvirussen werkzaam is en je wel elk jaar een prik moet halen, denken veel mensen: laat maar zitten. Het onderstreept feitelijk het belang van het ontwikkelen van een vaccin dat tegen veel meer griepvirussen effectief is.”

Heeft griep enig nut? Wordt je afweer er sterker van?

“In mijn opinie zitten er geen voordelen aan griep of griep doormaken. Griep wordt veroorzaakt door een virus en virussen zijn ziekteverwekkers. Ik zie daar het nut niet van in. Maar inderdaad, het virus dat in 2009 de Mexicaanse griep veroorzaakte (ook wel de varkensgriep genoemd), was verwant aan virussen die wel wat weg hadden van het Spaanse griepvirus. Toen de Mexicaanse griep uitbrak, bleek dat mensen die geboren waren voor 1957 en bloot hebben gestaan aan die oude varianten van het Spaanse griepvirussen, minder ziek werden van de varkensgriep.”

Ik stond toen ook met mijn kinderen in de rij voor een vaccinatie. Was dat niet een beetje paniekvoetbal?

“Nou, de intensive cares op de kinderafdelingen lagen overal in Nederland overvol. Er was echt wel wat gaande. De kinderartsen hebben toen gevraagd om jonge kinderen te vaccineren en de minister van Volksgezondheid heeft daar gehoor aan gegeven. Een goede beslissing, waar ik honderd procent achtersta. Je weet vooraf niet wat zo’n nieuw virus gaat doen. Als er duizenden kinderen overleden waren aan de Mexicaanse griep, dan had je de wind van voren gekregen. Je wilt geen tweede Spaanse griep op je geweten hebben.”

Wat kan ik doen als zo’n pandemie uitbreekt?

“Anders dan er een gezonde levensstijl op na houden is er weinig wat je kunt doen om tijdens zo’n pandemie te voorkomen dat je ziek wordt. Virussen komen overal. Ik vrees dat je besmetting nooit honderd procent kunt voorkomen. We hebben natuurlijk al wel een paar pandemieën achter de rug sinds de Tweede Wereldoorlog in 1957, 1968, 2009. Maar die kwamen niet in de buurt van de Spaanse griep.”
“De Spaanse griep is trouwens de eerste griep die redelijk goed beschreven staat in de medische literatuur. Het is zeker dat voor 1918 griep ook al voorkwam, maar of het zo oud is als de mensheid weten we eigenlijk niet zeker. We weten alleen dat we het niet zover willen láten komen als toen met de Spaanse griep. We moeten dus uiterst voorzichtig zijn en geen risico’s willen lopen. En dat doe je door op het ergste voorbereid te zijn. Vandaar ook dat het belangrijk is dat we blijven werken aan de ontwikkeling van een vaccin dat werkt tegen alle griepvirussen. Als vaccins nog ontwikkeld moeten worden als de pandemie al is uitgebroken, loop je snel achter de feiten aan. Want van zo’n nieuw griepvirus moet je eerst veel te weten zien te komen, voordat je er wat tegen kunt beginnen en dat kost tijd.”

Het is eigenlijk in een glazen bol kijken om te voorspellen hoe die virussen zich gaan muteren?

“Precies. Voorspellen is een van de manieren waarmee je probeert in te schatten welke ontwikkeling de griepvirussen gaan doormaken. Maar dat is niet de meest betrouwbare. Griepvirussen hebben een eiwit, waarmee ze kunnen binden aan luchtwegcellen. Een ander eiwit zorgt ervoor dat nieuw virusdeeltjes vrijgemaakt worden van geinfecteerde cellen. Als we die eiwitten onschadelijk kunnen maken, dan neutraliseer je de griepvirussen. Ze kunnen dan geen kwaad meer. Je wordt er niet ziek van. We zijn nu vooral de bouw van de verschillende griepvirussen aan het bestuderen. Wellicht dat we een gemeenschappelijke zwakke plek in een van hun eiwitten kunnen ontdekken, waar antistoffen op kunnen aangrijpen.”

Als dat vaccin bestaat, wil iedereen ingeënt worden tegen griep. Is dat wel wenselijk?

“Dat is niet aan mij, maar aan de politiek. Vaccineren kost geld, en dat is vaak een doorslaggevende factor in het maken van beslissingen die de volksgezondheid aangaan. Ik kan me zo voorstellen dat net zoals nu alleen mensen met een verhoogd risico ingeënt worden.”

Denk je dat er ooit een toekomst bestaat mét mensen maar zonder griep?

“Ik denk het niet. Griepvirussen zijn overal en komen ook in het dierenrijk voor. Maar als je een breed werkend vaccin kunt ontwikkelen, waardoor mensen minder ziek worden en  overlijden aan griep, dan ben je al een eind. Als dat ook nog in twintig jaar tijd te realiseren valt, ben ik een tevreden mens.”

Griepexpert en viroloog prof. Guus Rimmelzwaan heeft net ‘een transfer’ gemaakt van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam naar University of Veterinary Medicine in Hannover, omdat hij een grote Duitse wetenschapsprijs in de wacht heeft gesleept. Dankzij het Alexander von Humboldt Professorship kan hij de komende vijf jaar nog meer onderzoek doen naar het griepvirus.