Vroeger aten koeien gras, hooi en wat lijnzaadkoeken. Tegenwoordig kijkt een koe niet meer vreemd op van citruspulp, maïs of gentechsoja. Sommigen krijgen zelfs nooit meer vers gras. Wat betekent dat voor de kwaliteit van melk en vlees? Journalist Ellen Winkel gaat op onderzoek uit.
Wij hebben zelf drie koeien. Ze eten ’s zomers gras en ‘s winters hooi met af en toe een handje biologische krachtvoerbrokjes of een emmer groenteafval. Hobbykoeien zijn het, levende grasmaaiers, grote herkauwende lijven waar je af en toe eens lekker tegenaan kunt leunen om tot rust te komen.
Mijn koeien leven een totaal ander leven dan de gemiddelde Nederlandse productiekoe. Al was het maar om wat ze eten. De productiekoeien leven niet meer enkel op gras. Eén op de vijf koeien graast zelfs helemaal niet meer. Jaarrond staat ze op stal. Soms krijgt ze daar nog wel een portie vers gemaaid gras. Maar er zijn ook koeien die nooit meer groen gras wegmalen.
Is zo’n koe nog wel koe?, vraag ik me dan af. Maar daar gaat dit artikel niet over. De vraag is: wat eet de moderne koe en wat betekent dit voor de kwaliteit van uw melk en vlees?
Pulp, schroot en soja
De eerste vraag (wat staat er op het menu van de hedendaagse koe) lijkt simpel. We zien immers vaak koeien in de weilanden staan, dus dan zullen ze wel gras eten. Dat klopt maar deels. Niet alle koeien staan dus buiten, maar tachtig procent. En in de winter krijgen ze naast gras- en maïskuil (gras of maïs gefermenteerd via een zuurkoolachtig proces),
veel bijproducten uit de industrie. Dat is bietenpulp uit de suikerfabriek, bierbostel uit de bierbrouwerij, citruspulp uit de sapfabriek en sojaschroot of -schillen van bedrijven die sojameel of –olie maken. Ook komen steeds meer raapzaadschilfers beschikbaar nu auto’s op biodiesel gaan rijden.
“Koeien zijn met hun vier magen in staat om de vezelrijke producten, die niet geschikt zijn voor menselijke consumptie, om te zetten in melk en vlees,” vertelt Robert Meijer (voedings- en innovatiemanager bij veevoederbedrijf Hendrix UTD). “Ze zetten laagwaardige grondstoffen om in een hoogwaardig product. Gelukkig maar, want waar zouden we er anders mee naartoe moeten?”
Een ander onderdeel van het koeienrantsoen is soja, een gewas dat steeds vaker genetisch gemodificeerd (gm) is. Deze gentech-soja en –maïs zijn resistent gemaakt tegen insectenvraat of tegen een onkruidbestrijdingsmiddel door een erfelijke eigenschap (gen) in te bouwen afkomstig uit een bacterie. Als deze gemanipuleerde soja in onze koekjes zit, moet het op het etiket staan. Bovendien willen veel consumenten het dan niet meer. Maar op melkpakken of vleesverpakkingen hoeft niét vermeld te worden dat de koeien de gm-soja hebben gehad, en dat wéten veel consumenten het niet.
Duurzaam
Eten Hollandse koeien gentechsoja? Dat vraag ik aan Campina. Ik las namelijk dat Campina-koeien duurzame soja eten. “Wij vinden het belangrijk dat er voor de teelt van soja geen oerwouden worden gekapt,” legt Jaap Petraeus uit die bij Campina verantwoordelijk is voor het duurzaamheidbeleid. “En we willen dat de sojatelers fatsoenlijk betaald krijgen en dat ze niet excessief met pesticiden spuiten. Maar of de soja gemodificeerd is, vinden we minder relevant. Het is wettelijk toegestaan en de praktijk is dat in Argentinië alle soja gemodificeerd is en in Brazilië tegen de zeventig procent. Wij gaan niet tegen windmolens vechten. We willen duurzame soja. Die kan gm of non-gm zijn. Voor de melk maakt dat geen verschil. Als koeien gm-soja krijgen is daar geen enkel spoor van terug te vinden in de melk. Dat is herhaaldelijk en wetenschappelijk aangetoond.”
Koeien uit de Nederlandse rundveestapel eten dus regelmatig gen-tech maïs en soja. Ook koeien dus die ‘duurzame’ soja eten. Maar, dat maakt voor de melk niet uit, aldus mensen die het kunnen weten. Zolang ze maar voldoende voedingsstoffen binnenkrijgen.
Omega-3-vlees
Dan vraag twee: wat betekent het koeienmenu voor de kwaliteit en van ons melk en vlees? Veel. Dat weten we ondermeer door de campagne van Campina. De halfvolle en volle melk van eigen merk bevatten sinds een jaar twintig procent meer gezonde vetzuren en dubbel zoveel omega-3-vetzuren omdat de Campina-koeien ’s zomers in de wei lopen én ze krijgen bijvoeding op basis van lijnzaad. Vers gras en lijnzaad bevatten veel gezonde vetzuren. En dat vinden we dus terug in de melk.
Geldt dat ook voor vlees? Robert Meijer van Hendrix UTD (het veevoederbedrijf dat het omega-3-voer levert aan de Campina-melkveehouders): “Rundvlees bevat inderdaad meer gezonde vetzuren wanneer koeien meer onverzadigd vet eten. Maar daar is nog geen vraag naar. Er hangt namelijk wel een kostenplaatje aan. Als de markt er rijp voor is – en het is goed mogelijk dat het in de toekomst die kant op gaat – is het technisch mogelijk om vlees met een verbeterde vetzuursamenstelling te produceren.”
Wordt door die bijproducten (bieten- en citruspulp, bierbostel en soja) de vlees en melk anders dan vroeger? Meijer denkt van niet: “Koeien krijgen nog steeds wat ze nodig hebben. De samenstelling van pulp en schroot is natuurlijk wisselend. Daarom laten we analyses uitvoeren in het laboratorium, zodat we altijd weten wat erin zit. Wat koeien verder nog nodig hebben vullen we aan met Biks, die bruine gedroogde krachtvoerbrokjes. Een koe moet voldoende voedingsstoffen, vitamines en mineralen binnenkrijgen. Zou ze een vitaminetekort hebben, dan kun je dat tekort terugzien in de melk.”
Koeien op Atkins-dieet
Of het menu van de moderne koe goed is voor haar en voor ons, vraag ik ook aan Frens Schuring. Jaren geleden werkte hij bij UTD. Nu is hij veehouderijdocent en geeft les aan leerlingen van de biologisch-dynamische landbouwschool Warmonderhof. “Om een koe goed te voeren, geef je structuur (vezels), eiwit en koolhydraten. Structuur is nodig voor een goede werking van het maagdarmkanaal, eiwit is de bouwstof en koolhydraten leveren de energie.”
De gemiddelde Nederlandse koe eet volgens Schuring te veel eiwit en koolhydraten zodat hij een zo hoog mogelijke productie haalt. “Te veel eiwit voor koeien werkt net als het Atkins-dieet bij mensen. Koeien gaan vermageren doordat ze lichaamsreserves mobiliseren. De lever gaat hierdoor juist vervetten. Je ziet ook dat koeien onrustiger worden van een eiwitrijk rantsoen.” Net zoals mensen die het Atkins-dieet volgen, weet hij uit eigen ervaring. “Ik vraag me persoonlijk af of je die onrust, die gepaard gaat met de stresshormonen adrenaline en cortisol, kunt terugvinden in de melk. Als een koe heel rustig ligt te herkauwen heeft ze een lagere hartslag en dat heeft invloed op de hormoonhuishouding.”
“Zou je kunnen spreken van stressmelk en rustige melk? Daarover filosofeer ik wel eens met mijn leerlingen. Dat hormonen in de melk terecht kunnen komen, staat vast. Er is een onderzoek bekend over ‘slaapmelk’: melk bevat meer van het slaaphormoon melatonine als koeien uit een donkere stal komen.”
De koe die biologisch eet
Biologische koeien eten in vergelijking met de doorsnee koe ook anders: meer gras, minder maïs en minder krachtvoer. Wat zie je daarvan terug in melk en vlees? Jan de Wit is veehouderijonderzoeker bij het Louis Bolk Instituut dat zich richt op biologische landbouw en voeding. Ook hij wijst op de gezondere vetzuursamenstelling van melk. “Biologische melk bevat meer omega-3-vetzuren en CLA’s, blijkt uit onderzoek.”
Maar andere verschillen zijn voor de consument minder merkbaar. “Biologische koeien geven in de winter vettere melk, maar het vetgehalte wordt in de zuivelfabriek weer gestandaardiseerd. Via het ruwvoer krijgen biologische koeien meer onverzadigde vetzuren binnen, maar gangbare boeren kunnen dat weer rechttrekken door bijvoorbeeld behandelde lijnzaad toe te voegen aan het krachtvoer. Als koeien buiten in de zon lopen geven ze melk met meer vitamine D en E. Maar ook die vitamines kun je in het krachtvoer stoppen, al zijn er waarschijnlijk wel verschillen in de werking van synthetische vitamines en natuurlijke vitamines.”
Dat biologisch vlees meer gezonde vetten bevat, vindt de veehouderijonderzoeker zeer aannemelijk, maar hij weet niet of dat ooit is onderzocht. Wel staat vast dat biologische dieren langzamer groeien en op latere leeftijd worden geslacht. Daardoor is het vlees wat steviger en bevat het minder water.
De smaak van vroeger
Wat is mijn conclusie van dit rondje vragen? Het moderne koeiendieet heeft in vergelijking met het ouderwetse gras- en hooirantsoen invloed op de vetzuursamenstelling van melk en vlees, maar verder lijken de verschillen subtiel.
Maar dat er toch iets is veranderd, merk ik zelf wel degelijk. Als wij een koe laten slachten en vleespakketten uitdelen aan vrienden, familie, buren en kennissen, dan vallen onze grashooikoeien goed in de smaak. Vooral de oudere generatie roemt de stooflappen: “Draadjesvlees met de smaak van vroeger.”
Gentech en bijen
Heeft genetisch gemodificeerd soja en -maïs invloed op melk en vlees? Maaike Raaijmakers, gentech-deskundige bij de organisatie voor biologische landbouw Biologica, reageert.
“Je kunt aan de samenstelling van melk of vlees niet zien of een koe gentech-soja heeft gegeten. Maar dat zegt niets over eventuele gezondheidsrisico’s voor de koe. Daarnaast speelt er een principieel punt: zet je iets dat je zelf niet wilt eten, wel aan een dier voor?”
In de VS sterven dramatisch veel bijen. Naast onder andere ziekte onder de bijenvolken, denken sommige mensen dat dit te maken heeft met de massale teelt van gentech-gewassen, maar dat is niet bewezen. Raaijmakers vindt dat er te weinig onafhankelijk onderzoek plaatsvindt en dat de effecten op de lange termijn niet in beeld zijn.
“Voordat gemanipuleerd voer wordt toegelaten in Europa wordt het onderzocht op effecten zoals giftigheid en allergische reacties. Deze proeven duren echter maximaal drie maanden. Laatst werden afwijkingen gevonden in het bloed en de nieren van proefdieren die gentech-maïs hadden gegeten. Volgens de Europese voedselveiligheid autoriteit (EFSA) waren die afwijkingen niet relevant. Maar een groep Franse onderzoekers denkt daar anders over en krijgt steun vanuit milieu- en consumentenorganisaties.”
Overigens: ook in Europa neemt het aantal honingbijen af. In november besloot het Europees Parlement onderzoek te financieren naar de oorzaak van deze teloorgang.