‘Wat is gezondheid’? De vraag is kinderlijk eenvoudig. Maar het gekke: de wetenschap weet het niet. Gebke Verhoeven ging daarom zelf op zoek naar een antwoord.
“We weten niet hoe we ‘gezondheid’ wetenschappelijk gezien moeten definiëren”, zei systeembioloog en TNO-directeur prof. dr. Jan van der Greef in januari-editie van gezondNU. Hoe langer ik daar over nadacht, hoe curieuzer het werd. Want het begrip gezondheid is zoiets vanzelfsprekends dat je er niet over nadenkt wat het eigenlijk is. Tenminste niet zo lang je gezond bent. Maar toen ik twee jaar geleden een longontsteking had, wist ik exact hoe het voelt om niet gezond te zijn. Ik gebruik hier expres het woord ‘ziek’ niet. Want wat ziek en gezond is, daarover blijken de meningen te verschillen. Maar daarover straks meer.
Eerst op zoek naar het antwoord op de vraag: ‘Wat is gezondheid?’. Maar dat is niet zo eenvoudig. Zo wil het Nederlands Huisartsen Genootschap niet meewerken aan dit artikel. “De vraagstelling is te breed”, zeggen ze. Ook diverse ziekenhuizen haken af.
Systeembioloog Van der Greef begrijpt hun reactie wel: “Gezondheid is zo groot, zo allesomvattend. Hoe meer je erover nadenkt, hoe meer vragen het oproept. Want, waar begint gezondheid en wie bepaalt dat? Is gezondheid ook blij zijn? Je gelukkig voelen? Zingeving ervaren? En wat is dat; lekker in je vel zitten? De term gezondheid is complex. Om het te kunnen bevatten, hebben we het in kleine, begrijpelijke brokjes opsplitst: ziek versus gezond, lichaam versus geest, denken versus voelen.”
Winkelen
De vraag ‘Wat is gezondheid?’ is volgens Van der Greef bijna net zo veelomvattend als de vraag: wat is leven? “We denken allemaal dat we hetzelfde idee hebben bij het begrip gezondheid, maar dat is niet zo.”
gezondNU wilde dat checken. Samen met de fotograaf schoten we verschillende mensen aan in Amsterdam. Volgens Marieke, die hiernaast op de foto staat, betekent gezondheid dat je goed voor jezelf zorgt. “Ik doe zelf aan shiatsu, acupressuur en probeer veel te bewegen.” Volgens de Amerikaanse Mary Jo (op pagina 15) is gezondheid hetzelfde als van het leven genieten. “Ik sport regelmatig, ik ga gewichtheffen of ik pak de kajak.” Cecilia (op pagina 16) zegt tenslotte: “Gezondheid is rust. Ik had een tijd geleden een burn-out en ben me gaan richten op voeding en yoga. Daar vond ik rust. Het is niet alleen belangrijk wat je eet, maar hoe je het eet. Je moet jezelf als je beste vriendin behandelen. En je vriendin zet je toch ook niet met een magnetronmaaltijd voor de tv?”
Een man wil, voordat hij de Albert Heijn induikt, nog het volgende kwijt: “Ik was altijd gezond en nu moet ik ineens voor mijn hart, aorta, bloeddruk en nog veel meer behandeld worden. Terwijl ik me kiplekker voel.”
Een herkenbare reactie voor mijn vriendin, die sinds twee jaar reuma heeft. Ze staat te boek als chronisch zieke, slikt zware medicatie maar voelt zich nog net zo vitaal als vroeger. Een buurvrouw met kanker die midden in de periode van chemo zat, wenste een snipverkouden collega beterschap; zij voelde zich ondanks alles goed, die ander was ‘echt’ ziek.
Gezondheid is een relatief begrip, bevestigt Van der Greef. “Als je naar de huisarts gaat om te checken of je gezond bent, controleert hij je bloeddruk, luistert hij naar je longen en meet hij je bloedsuikerspiegel. Als ineens uit de bloedwaardes blijkt dat je suikerziekte hebt, kun je je best gezond voelen. Toch ben je ziek.”
Volgens orthomoleculair apotheker Gert Schuitemaker is het een misconcept te denken in ziek en gezond. “Vanwege een acute longontsteking voel je je hartstikke beroerd. Maar ben je ongezond? Nee. De ontsteking dient ervoor het lichaam te herstellen. En, hoe gezonder je bent, hoe krachtiger dat herstel. Mensen met hoge bloeddruk daarentegen zullen zich prima voelen, maar ondertussen zijn ze ongezonder vanwege de verhoogde kans op een hartinfarct. Je kunt dus denken dat je gezond bent, maar het niet zijn en andersom.”
Eensgezindheid
Opvallend: veel artsen en wetenschappers die ik vraag ‘Wat is gezondheid?, nemen niet het woord ‘ziek’ in de mond. Ze noemen ‘lekker in je vel zitten’, ‘in balans zijn’ of: ‘niet gehinderd worden door lichaam en geest’. De medici, zowel reguliere als complementaire artsen, kijken dus naar lichaam en geest. En ziekte of een beperking is voor hen geen reden mensen te bestempelen als ‘ongezond’.
Of zoals Maarten Tolsma (revalidatiearts bij Heliomare) het verwoordt: “Voor mij is gezondheid je zo goed voelen dat je kunt doen en laten wat je wilt. Ziekte speelt hierin een rol, maar is niet allesbepalend. Binnen de revalidatie werk ik naar het punt toe dat mensen zich ondanks hun ziekte zo gezond mogelijk voelen.”
Medisch filosoof Rob Houtepen (Universiteit van Maastricht) stelt ook dat de grenzen tussen ziek en gezond relatief zijn: “Je hebt topsporters met diabetes, jongens in rolstoelen die op topniveau basketballen. Je moet hen echt niet wijs maken dat zij ongezond zijn.” Dat geldt ook Van der Greef. Hij is zelf moeilijk ter been door polio in zijn jeugd maar zal zichzelf absoluut niet omschrijven als ‘ongezond’. “Hoe gezond zou ik zijn als ik me zou schamen voor mijn handicap? Of omgekeerd: ben ik gezond als ik een marathon loop?”
Homeopaat Judith van Gaalen, schrijver van het boek ‘Ziek zijn is gezond’, stelt het nog scherper: “Ken jij iemand die helemaal gezond is? Ik niet. Iedereen heeft klachten, ikzelf ook.” Daar sluit huisarts Metta Hofstra zich bij aan. “We doen alsof gezondheid de geldende norm is en ziekte er niet bij hoort. Maar het komt zelden voor dat een mens niets mankeert. In onderzoek waarbij proefpersonen hun gezondheid bijhielden in een dagboek blijkt dat we elke dag gemiddeld zo’n acht kwalen hebben. We barsten van de genetische fouten. Ons lichaam is de hele dag in touw om alles wat misloopt recht te trekken. Dat hoeft niets dramatisch te zijn. Een tranend oog, een stram gevoel in je rug of een oor dat verstopt zit. En zelfs als je niets mankeert, heb je zo je beperkingen. De een is niet zo sterk, de ander klein en weer een ander heeft niet zo veel energie. Het gaat niet om wat we mankeren maar hoe we er mee omgaan.”
gezondNU-lezer Corrie is het daarmee eens. “Ik heb links en rechts mankementen, al dan niet van voorbijgaande aard. Maar als ik me lekker in mijn hoofd voel, kan ik met alle klachten omgaan. Gezondheid zijn voor mij is positief blijven, het leven aankunnen.”
Vleugels van verliefdheid
Is gezondheid all in the mind? Als ik om me heen kijk, is dat wel een essentieel onderdeel. Van dichtbij heb ik het slagveld van een depressie meegemaakt. En dat kan meer kapot maken dan het verlies van je benen, tenminste als je dat verlies kan accepteren en naar jouw mogelijkheden kan vormgeven.
Van Gaalen (homeopaat): “Als je in staat bent je talenten te ontwikkelen en het leven leeft wat jij wil, ervaar je zingeving. Dat voedt. En dan kun je wel in een rolstoel zitten, maar dat hindert niet. Vergelijk het met verliefdheid. Voor die verliefdheid zat je niet lekker in je vel, je voelde elk klachtje. Maar nadat je vlam hebt ontmoet, smelten ongemakken weg. Verliefdheid geeft je vleugels. Ook op gezondheidsgebied.”
Ook filosoof Houtepen gelooft in deze geestkracht. “Als ik hardloop, voel ik me niet alleen beter doordat mijn weefsels beter doorbloed raken, ik calorieën verbrand en mijn spieren sterker worden. Ik heb mijn zinnen verzet. Ik heb iets gedaan om trots op te zijn. Ook dat sterkt mijn gevoel van gezondheid.”
“Er zijn veel aanwijzingen voor het bestaan van die wisselwerking tussen lichaam en geest”, vervolgt hij. “Het blijkt dat binnen wetenschappelijk onderzoek maar weinig medicijnen beter scoren dan neppillen. Door mee te doen aan onderzoek voelen mensen zich beter. Waar zit hem dat in? Is dat hoop? Extra aandacht? We weten het niet. We weten alleen dat er ‘iets’ is. Want hoe hard wetenschappers ook proberen onderzoek dubbelblind uit te voeren, ze krijgen dat placebo-effect niet uitgebannen.”
Hofstra (huisarts) heeft geen bewijs nodig voor die wisselwerking. “Er zijn mensen die enorm veel mankeren, maar daar weinig problemen mee hebben. En er zijn mensen die de kleinste kwaaltjes enorm opblazen. Die komen bij me met: ‘Dokter, ik heb ook altijd wat.’ Laat dat om te beginnen eens los, denk ik dan. Het Neuro Linguïstisch Programmeren heeft het over; ‘you too can ‘do’ health’ (ook jij kan gezondheid ‘maken’). Mensen die positief omgaan met ziekte en gezondheid, voelen zich doorgaans gezonder.”
Volgens huisarts Hofstra moeten we accepteren dat gezondheid geen kalm, glad meer is maar een zee met deining. “Voor mij betekent gezondheid; je geen zorgen maken over gezondheid. Er is geen vrouw in Nederland die niet vreest voor borstkanker. Maar als je de diagnose hebt, is het vroeg genoeg je zorgen te maken. Tot die tijd kun je beter dankbaar zijn voor de gezondheid die je hebt, ondanks alle mankementen.”
De mens & statistieken
Gezondheid is een zee met deining, en het zit voor een groot deel tussen de oren. Maar is er wel een maat voor gezondheid, een objectief uitgangspunt? Van der Greef: “Wetenschappelijk gezien? Nee, nog niet. Voor mij vertegenwoordigt veerkracht de beste maatstaf. Of je binnen een dag opknapt van een bacteriële infectie of daar drie weken overdoet, is toonaangevend. Hetzelfde geldt voor je geestelijk vermogen; hoe goed kun je omgaan met slecht nieuws?”
Ook filosoof Houtepen zegt dat gezondheid zich ontrekt aan tellen en meten. “De waarden die bepalen of je ziek of gezond bent, gaan om gemiddelden. Niet iedereen past in ‘dat gemiddelde’. Sommige mensen zijn hartstikke ziek bij kleine afwijkingen, andere vertonen enorme afwijkingen en voelen zich prima. Het blijven kunstmatige vaststellingen, die vergankelijk zijn. Was het vroeger normaal dat een man 1.70 werd, tegenwoordig kun je groeihormonen krijgen als verwacht wordt dat je die lengte krijgt.”
Misschien is de manier van denken vanuit statistieken binnen de huidige wetenschap niet voldoende om tot vernieuwende inzichten te komen, zegt Houtepen. “Dat we gemiddeld tachtig jaar worden in plaats van veertig hebben we hoofdzakelijk te danken aan meer hygiëne (riolering en schoon water), gezonde voeding, vaccinatie en penicilline. De grote medische doorbraken dateren dus uit het begin van de vorige eeuw. Als we kijken naar levensverwachting dragen recente medische ontwikkelingen zeer beperkt bij aan onze gezondheid.”
Maar er is misschien een verandering op komst. Van der Greef: “Beta- en gammawetenschappers moesten eerder weinig van elkaar hebben, maar ze gaan vaker samenwerken en dat leidt tot een meer grenzeloos denken. Een voorbeeld; zagen we onszelf eerder onafhankelijk van de natuur, nu beseffen wetenschappers steeds vaker dat de mens onderdeel is van die natuur. Was gezondheid daardoor eerder een vrij geïsoleerd fenomeen, nu wordt het in een bredere context geplaatst. Dat komt ook terug in het hedendaagse denken van veel artsen en wetenschappers, die lichaam en geest doorgaans niet meer los zien van elkaar. Grenzen worden langzaam weggepoetst. Muren afgebroken. Dat maakt het onderwerp gezondheid niet eenvoudiger, wel boeiender.”
Wat is gezond?
- ‘You too can “do” health’, door Olive Hickmott en Sara Knighton, ISBN 978-1-904312-30-7.
- ‘Ziek zijn is gezond’, Judith van Gaalen, ISBN 978 90 389 19 522 (€ 16,95)