Waarom is de één in de winter altijd verkouden en de ander nooit? Toeval? En kun je dat zelf beïnvloeden? Dorien Dijkhuis onderzocht de werking van het immuunsysteem en hoopt op een grieploze winter.
De hele dag omringen ziekteverwekkers ons. Maar of zo’n virus of bacterie doordringt in het lichaam hangt af van de werking van ons immuunsysteem. Als dat goed werkt, krijgen ziekteverwekkers geen voet aan de grond; ze worden met harde hand weggejaagd of onschadelijk gemaakt. Maar als dat systeem niet goed werkt, kunnen we er snel ziek van worden.
Lang werd gedacht dat het toeval was dat de een vatbaarder was voor virussen dan de ander. Je immuunsysteem was toevallig ‘sterk’ of toevallig ‘zwak’. Maar dat blijkt niet het geval. Wij hebben zelf wel degelijk iets in de melk te brokkelen.
Cellenschool
Hans van Montfort is arts bij het Centrum voor Integrale Gezondheidszorg in Maastricht. Hij houdt zich bezig met ziektes die te maken hebben met het immuunsysteem en de werking van het immuunsysteem. ‘Een complex en fascinerend systeem’, zegt hij.
“Zodra ons lichaam met een ziekteverwekker in contact komt, vormen de huid en het slijmvlies de eerste barrières. De kwaliteit daarvan bepaalt of en tot hoever een ziekteverwekker in ons lichaam kan doordringen. Om een beeld te krijgen van hoe onze afweer werkt, kun je de immuuncellen (of de lymphocyten) beschouwen als het leger van ons immuunsysteem. Witte bloedcellen worden in het beenmerg aangemaakt. Op het moment dat ze ‘geboren’ worden en het beenmerg verlaten, kunnen ze nog niets. Ze moeten eerst naar school. Er zijn twee opleidingen: de eerste bevindt zich in de Thymus, de zwezerik. Daar worden cellen opgeleid tot T-cellen. Zij leren rechtstreekse afweer te maken. Ze trekken door het lichaam om overal ziekteverwekkers op te sporen. De tweede school bevindt zich in de darm. Hier worden B-cellen opgeleid om antistoffen aan te maken.
Voelorganen en vreetcellen
Wat gebeurt er in grote lijnen als een virus in ons lichaam terechtkomt? Van Montfort: “Dan merken onze voelorganen dat. Ons lichaam heeft een goed geheugen. Als de voelorganen de indringer herkennen, worden er door de B-cellen antistoffen aangemaakt die zich aan de ziekteverwekker binden. Dan kunnen de fagocyten, de vreetcellen, ze opeten. Als ze de indringer niet herkennen en de ziekteverwekker dus een onbekende is, wordt alles in het werk gesteld om de aanvaller eruit te werken. Die taxatie en de tegenaanval vinden plaats in een kwestie van seconden. Als ik de amandelen van een vrouw die borstvoeding geeft aanraak met een geïnfecteerd wattenstaafje zijn binnen enkele seconden antistoffen aanwezig in de moedermelk. Het is een geniale manier van het lichaam om zich te beschermen. In dit geval dus haar kindje. Communicatie is van groot belang in dit systeem. Wetenschappers kwamen er onlangs achter wat er precies gebeurt: de gezonde bacteriën in de darm communiceren razendsnel met de gezonde cellen in het slijmvlies van de darm. Waarschijnlijk gebeurt dat niet alleen daar, maar ook elders in het lichaam. Gezonde bacteriën en gezonde cellen zijn dus heel belangrijk, want door de onderlinge communicatie zorgen zij voor een effectievere afweer.”
Vijf niveaus
Daarin schuilt een deel van het antwoord op de vraag hoe het kan dat de één griep krijgt en de ander niet: gezonde cellen. Maar hoe krijg je gezonde cellen? Of, zoals Henk Fransen ze noemt: ‘vitale cellen’.
Fransen is arts en werkte een tijdlang in het stervenstehuis van Moeder Theresa en in verschillende ziekenhuizen in Afrika. Bij terugkomst in Nederland specialiseerde hij zich in het zelfgenezend vermogen van het lichaam. Goede voeding is volgens hem het sleutelwoord als het gaat om het versterken van je immuunsysteem. En niet alleen voeding in de zin van vast voedsel, maar voeding in de breedste betekenis van het woord.
Fransen: “Wij bestaan niet alleen op fysiek niveau, maar ook op sociaal, emotioneel, spiritueel en psychisch niveau. Op alle vijf die niveaus kunnen wij ons immuunsysteem voeden.”
Mindset
“Het emotionele niveau en het denkniveau liggen dichtbij elkaar”, zegt Henk Fransen. “In Engelstalige landen maken ze er zelfs geen verschil tussen. Daar heet het ‘mind’, denken en voelen in één. Negatieve gedachten en gevoelens, een negatieve mindset dus, zorgen ervoor dat je blokkeert. Dat is wetenschappelijk aangetoond in verschillende onderzoeken. Zieke mensen die geloven in genezing hebben een aantoonbaar hogere weerstand.”
Hans van Montfort onderschrijft het belang van de psyche. “Onderzoekers in Oostenrijk lieten acteurs een depressieve rol spelen en onderzochten vooraf en tijdens het spel hun immuunsysteem. Dat ging hard achteruit. Toen ze de acteurs vervolgens een blijspel lieten spelen knapte het immuunsysteem plotseling op.”
Hij noemt een ander voorbeeld: “Londense wetenschappers in een dermatologische kliniek testten het immuunsysteem van alle mensen die er binnenkwamen. Een aantal mensen had de diagnose huidkanker. Na de diagnose werd het immuunsysteem opnieuw getest. Bij de mensen met de huidkankerdiagnose zag je meteen een daling in het functioneren van het immuunsysteem, terwijl het enige verschil was dat zij het wísten. Stress tast dus je immuunsysteem aan. Dat betekent dat wij onder stress of depressies gevoeliger zijn voor infecties.”
Aandacht en zingeving
Ook op sociaal niveau heeft contact een immuunversterkend effect, zegt Henk Fransen. “Dat werd voor het eerst aan getoond in 1989. Saillant detail is dat de arts die dit ontdekte met zijn onderzoek eigenlijk het tegendeel wilde bewijzen: dat sociale steun en aandacht géén effect had op de gezondheid van mensen. Voor zijn onderzoek verdeelde hij een groep vrouwen met borstkanker in tweeën. De eerste groep vrouwen kreeg alle noodzakelijke reguliere behandelingen: operatie, bestraling en chemotherapie. De tweede groep vrouwen kreeg precies dezelfde behandeling. Daarnaast gingen deze vrouwen een jaar lang elke week naar een supportgroep. De vrouwen die deelnamen aan de wekelijkse supportgroep hadden significant minder last van angst, depressie en pijn. Daarnaast waren zij beter in staat om over hun ziekte te praten en scoorden ze hoger op psychologische tests met betrekking tot algemeen welbevinden. Dat had de arts wel verwacht. Wat hij niet verwacht had was dat de vrouwen uit de supportgroep gemiddeld een tweemaal zo lange levensverwachting lieten zien. Dat was een grote schok. Sociaal contact vergroot dus wel degelijk de overlevingskans.”
Hetzelfde gebeurt op zingevingsniveau, zegt Fransen. “Het is een diepe menselijke behoefte om van betekenis te zijn. Laurence LeShan beschrijft in ‘Een kans op herstel’ hoe de levenstaak van mensen met kanker hen helpt hun prognose te overleven. Als je weet waar je voor leeft, heb je minder kans om ziek te worden. Zingeving versterkt dus ook het immuunsysteem.”
Onopgeleide cellen
En dan is er nog het fysieke niveau. Daar benadrukt Henk Fransen het belang van goede ademhaling. “Wij slaan spanning op in ons zenuwstelsel en in onze spieren. Door goed te ademen laten we die spanning los. Als je dat niet doet en het lichaam de spanning dus niet kwijt kan, kan dat leiden tot chronische stress. Bewegen en sporten zijn goede methoden om te ontladen. En voldoende slaap. Tijdens de slaap breken we afvalstoffen af en laden we weer op.”
Natuurlijk is voeding in de zin van vast voedsel ook belangrijk. Ook daarmee voeden wij het immuunsysteem letterlijk. Hans van Montfort legt uit hoe het kan mislopen met ons immuunsysteem als we het niet goed voeden. “Denk nog even aan dat leger dat wordt opgeleid op die twee scholen”, zegt hij. “Als de opleiding niet goed is, kun je niet verwachten dat de cellen weten wat ze moeten doen zodra ze van school af komen. Een slechte opleiding krijgen ze bijvoorbeeld als er sprake is van een chronische darmaandoening, een tekort aan vezels of een gebrek aan andere voedingsstoffen. Goede en evenwichtige voeding is dus heel belangrijk.”
Vitamine D
Vroeger dachten we bij griep en verkoudheid altijd direct aan vitamine C. Daar moeten we volgens Hans van Montfort van nu af aan een andere vitamine aan toevoegen: vitamine D. “Een nieuwe ontdekking”, zegt hij. “Er zitten vitamine D-receptoren, een soort antennes, in al onze lichaamscellen. Vitamine D kan ook werken als een soort hormoon. Het activeert allerlei stukjes van de stofwisseling in ons lichaam. Zo werkt het ook positief op onze suikerhuishouding. Het is zo’n belangrijke vitamine voor ons immuunsysteem dat het sterftecijfer volgens een recente berekening met zestien procent zou dalen als we er genoeg van zouden binnenkrijgen. Zestien procent! En dan hebben we het nog niet over het aantal mensen dat op een gezonde manier oud wordt. Goed nieuws. Het slechte nieuws is alleen dat we er stelselmatig te weinig van binnenkrijgen. De European Food Safety Authority, de Europese voedings- en warenautoriteit heeft dat inmiddels onderschreven. Alleen in Nederland willen we er niet aan. Hier kun je vitamine D alleen krijgen in capsules van maximaal 400 eenheden, terwijl je wat mij betreft 2000 nodig hebt om je immuunsysteem gezond te houden. In de winter eigenlijk nog meer. Helemaal als je erg gevoelig bent voor verkoudheid.”
Snot en pijnlijke spieren
Wat gebeurt er eigenlijk in het lichaam als je griep krijgt? Henk Fransen: “Als je griep krijgt, denk je ‘ik ben ziek’. Maar dat is niet per se zo. Griep is een reactie van het immuunsysteem om het lichaam schoon te branden.”
Hans van Montfort: “Meestal is het ook niet de ziekteverwekker die de griepverschijnselen veroorzaakt. Het zijn de immunologische reacties van het lichaam zelf die ervoor zorgen dat je koorts krijgt, gaat snotteren en pijnlijke spieren krijgt. Dat bewijzen tests waarin een heel kleine hoeveelheid antistoffen die het lichaam aanmaakt als er een virus gesignaleerd is, in een gezonde proefpersoon wordt ingebracht. Die krijgt onmiddellijk alle griepverschijnselen. Het lichaam probeert de stofwisseling te verhogen door middel van koorts. Koorts moet je dus ook nooit tegengaan, behalve als het boven de veertig graden komt. Ook de spieren gaan hard aan de slag om de stofwisseling aan te jagen. Een van de antistoffen die het lichaam aanmaakt is stikstofmonoxide. Die stof doodt bacteriën, maar bemoeilijkt ook de celademhaling. Dan gebeurt er hetzelfde als bij hard sporten: je krijgt naderhand stijve en pijnlijke spieren door verzuring.”
Bio-industrie
Ook hormonen hebben effect op de werking van het immuunsysteem, zegt van Montfort. “In hormonale omslagfases zoals de puberteit, de zwangerschap of de overgang ben je gevoeliger. Maar ook daarop kun je zelf invloed uitoefenen. Je hebt zelf de keuze hoe je om wilt gaan met hormoonbehandelingen of de anticonceptiepil bijvoorbeeld. Of hoe je om wilt gaan met je eten.”
Toch is ook een gedeelte van je afweersysteem bepaald door de darmflora van de moeder. “De darmen spelen een grote rol bij onze afweer. Baby’s komen tijdens hun gang door het geboortekanaal in aanraking met de darmflora van de moeder. Daardoor geldt over het algemeen dat een kind een gezonde darmflora heeft als de moeder die heeft. Baby’s die via de keizersnede worden geboren, komen in een steriele omgeving ter wereld. Zij kampen daardoor vaak met een slechter ontwikkeld immuunsysteem.”
En probiotica? Helpt dat? “Als therapie wel”, zegt van Montfort. “Preventief niet. Zodra je ermee stopt, krijg je je oude darmflora terug. Wil het dus werken, dan moet men het leven lang deze preparaten innemen. Preventief zie ik een veel grotere rol voor prebiotica. Dat zijn voedingsvezels die door de eigen darmbacteriën als voeding gebruikt worden en daardoor de eigen flora stimuleren. In een gezonde voeding zijn voldoende van deze stoffen aanwezig. Soms echter moet er toch ondersteund worden en dan kan men een preparaat nemen met deze vezels. Meestal is dat op basis van inuline uit de cichorei; dit veroorzaakt echter vaak een behoorlijke winderigheid. De ervaring is dat de preparaten uit de Jeruzalemartisjok dit minder hebben.
Signaal
Kortom: of je immuunsysteem in staat is je in de winter te beschermen tegen griep ligt aan verschillende factoren die je gedeeltelijk zelf in de hand hebt. Gezond en evenwichtig eten, bewegen, goed ademen, genoeg slapen, een rijk sociaal leven, een positieve mindset… het draagt allemaal bij aan een grieploos leven. Henk Fransen: “Wat dat betreft kun je griep best zien als een signaal. Vraag je eens af waarom je griep krijgt. Heb je stress? Ontspan, slaap en beweeg je genoeg? Zit je lekker in je vel? Krop je emoties op? Eet je gezond? Neem jezelf op alle niveaus eens onder de loep en kijk waar je zwakke punten zitten. Griep of verkoudheid is vaak een teken van het lichaam dat het je iets te zeggen heeft.”