Door de ziekte van Parkinson sterven zenuwcellen in de hersenen af. Het gebeurt dus in het hoofd. Of toch niet? Uit onderzoek blijkt dat parkinson misschien wel in de darmen begint. Wat betekent dat voor het opsporen en genezen van deze ziekte met vele gezichten? Tien vragen aan neuroloog Lucille Dorresteijn.

Wat is de ziekte van Parkinson eigenlijk?

“Parkinson is een ziekte van de hersenen. Het treft over het algemeen oudere mensen, maar ook jongere mensen. Tien procent van de patiënten is jonger dan veertig. Het veroorzaakt verschillende klachten, waaronder trillen, beven, evenwichtsproblemen en stijfheid. Klachten van veranderd bewegen worden veroorzaakt door een tekort aan dopamine. Dat tekort ontstaat doordat zenuwcellen in de substantia nigra, de zwarte kern in de hersenen, afsterven. Door het dopaminetekort worden signalen in de hersenen niet of niet goed doorgegeven. Dat merken patiënten bijvoorbeeld wanneer ze veel trager of stijver worden of wanneer hun bewegingen kleiner worden, zoals tijdens het tandenpoetsen, schrijven of typen.”

De ziekte uit zich dus niet bij elke patiënt op dezelfde manier?

“Nee. Parkinson is een ziekte met verschillende gezichten. De meeste mensen associëren de ziekte met trillen of beven of met een ‘maskergelaat’, denk maar aan het beeld van prins Claus. Maar de ziekte van Parkinson uit zich niet alleen door trillen van ledematen, schudden of stijfheid. Parkinson presenteert zich ook op andere manieren. Mensen kunnen traag worden in hun denken, ze kunnen stemmingsstoornissen hebben zoals een depressie, last van obstipatie of onrustig dromen. Bij de meeste mensen uiten de klassieke verschijnselen zich zo tussen het zestigste en zeventigste levensjaar. Stemmingswisselingen, slaapproblemen en darmklachten kunnen echter soms al veel eerder optreden. Dertig tot veertig procent van de parkinsonpatiënten had voordat de diagnose gesteld werd bijvoorbeeld al last van stemmingswisselingen.”

Stemmingswisselingen en slaapproblemen oké, maar wat hebben darmklachten te maken met een hersenaandoening?

“Uit verschillende onderzoeken is de afgelopen jaren gebleken dat er een relatie bestaat tussen de darmen en het ontstaan van parkinson. Patiënten hebben last van obstipatie doordat de darmen trager gaan werken. De boosdoeners zijn bepaalde eiwitten in zenuwcellen die bij mensen met de ziekte van Parkinson van vorm veranderen en als het ware gaan klonteren. Uit darmbiopten blijkt dat diezelfde eiwitklonteringen voorkomen in het zenuwstelsel dat de darmen aanstuurt. En uit Zweeds onderzoek bij proefdieren dat onlangs werd gepubliceerd, is gebleken dat deze verkeerde eiwitklonteringen ook via de zenuwcellen in de darmen door het lichaam kunnen reizen; via het autonoom zenuwstelsel kunnen ze ‘opstijgen’ naar de hersenstam, waar ze de hersenen ‘besmetten’.”

Wat betekent die ontdekking?

“Mogelijk heel veel. Maar voordat er conclusies aan kunnen worden verbonden, moet er nog heel veel onderzocht worden. Dat reismechanisme wordt nu ook verder onderzocht bij mensen. Als het bij mensen net zo werkt als bij proefdieren, zou dat kunnen betekenen dat we de ziekte veel eerder kunnen signaleren dan we nu doen. Dat betekent trouwens niet dat we parkinson dan kunnen genezen, want er is nog geen medicijn; we kunnen slechts de symptomen behandelen. Op termijn houdt het misschien in dat we de klontering en verspreiding van de eiwitten tegen kunnen gaan en zo voorkomen dat er schade wordt toegebracht aan de zenuwcellen in de hersenen. In cellijnen en proefdieren wordt veel onderzoek gedaan naar medicijnen die de eiwitvorming tegen kunnen gaan. Dit mechanisme wordt ook bij de ziekte van Alzheimer onderzocht. In Amerika is recent een studie gestart waarin een antistof wordt getest die deze verkeerde eiwitvorming mogelijk tegengaat. Maar voordat daaruit conclusies kunnen worden getrokken zijn we jaren verder. Waarschijnlijk duurt het daarna nog eens jaren voordat zo’n medicijn voor alle patiënten op de markt komt.”

Welke medicatie is er momenteel beschikbaar voor patiënten?

“Dopaminetekort is de belangrijkste oorzaak van de ziekte van Parkinson. Medicatie die dopamine ‘teruggeeft’ aan het lichaam is dus een belangrijke schakel in het tegengaan van de klachten. Het verbetert de motoriek. Ik vind het altijd heel bijzonder om te zien dat de medicatie aanslaat: stijfheid en trillingen verdwijnen, mensen krijgen weer meer mimiek in het gezicht en ze voelen zich veel beter. Dopamine wordt niet voor niets ook wel een ‘geluksstofje’ genoemd. Het kan worden toegediend in tabletvorm, via pleisters of met behulp van een pompje of pen. Het is vaak zoeken naar de juiste dosering. Die is van persoon tot persoon verschillend. Een teveel aan dopamine kan grote gevolgen hebben, vooral voor het gedrag: mensen gaan zich excessief gedragen. Vrouwen gaan er overmatig van shoppen of eten en mannen raken seksueel overprikkeld of gaan gokken. Ik heb eens een patiënt gehad die in korte tijd zijn hele pensioen had vergokt zonder dat zijn vrouw ervan wist. Niet iedereen is zich bewust van die gevaren.”

Waar hangt het van af op welke manier dopamine wordt toegediend?

“Onder andere van de maagwerking. Bij sommige patiënten is de maaglediging verstoord: de maag staat lang stil. Wanneer dat het geval is, heeft het slikken van pillen geen zin, want de werkzame stoffen komen dan pas heel laat aan in de dunne darm, waar ze moeten worden opgenomen om in de hersenen terecht te komen. Die maagontledigingsstoornis kan dan worden ‘gebypasst’ met toediening via een prik onder de huid of door dopamine via een sonde direct in de darmen terecht te laten komen.”

Speelt voeding een rol?

“We weten nog niet of voeding een rol speelt in het ontstaan of de preventie van de ziekte. Wat we wél weten is dat patiënten met voeding veel kunnen doen om ervoor te zorgen dat de medicatie optimaal aanslaat. Veel patiënten hebben een trage maagwerking en stoelgang. Veel rauwkost eten verergert de klachten, omdat het lang duurt voordat rauwkost is verteerd. Eet daarom liever gekookte groenten. Dopamine is een groot eiwit. Eet dus liefst niet te eiwitrijk en neem medicatie nooit in tijdens een eiwitrijke maaltijd, maar een halfuur van tevoren of een uur erna. Je lichaam kan namelijk geen onderscheid maken tussen de eiwitten van de dopaminetabletten en de eiwitten in voeding. Het gevolg is dat slechts een deel van de dopamine wordt opgenomen door de darmen en in de hersenen terechtkomt. Een ander deel verdwijnt met de ontlasting. Ook vezelrijk eten en voldoende drinken draagt bij aan een goede dopamine-opname. Bij veel patiënten kan de therapie met aanpassingen in hun dieet nog behoorlijk verbeterd worden.”

Valt er preventief iets te doen tegen parkinson?

“Dat weten we nog niet. Wel weten we dat bewegen belangrijk is. Uit onderzoek bij muizen is gebleken dat beweging zorgt voor nieuwe dopamineverbindingen in de hersenen. Dat is voor zover ik weet nog niet in mensen aangetoond, maar dat bewegen ons een goed gevoel geeft dankzij de aanmaak van dopamine is wel bekend. Ook als je al parkinson hébt, is bewegen belangrijk. Het gaat stijfheid tegen en de meeste patiënten hebben tijdens het bewegen geen last van klachten als trillen en beven. Ook voelen ze zich na de inspanning beter. Ik ken patiënten die marathons lopen of de Alpe d’Huez op fietsen. Dat is natuurlijk niet voor iedereen weggelegd, zeker niet wanneer je de zeventig ruimschoots bent gepasseerd, maar zorg dat je ten minste een halfuur per dag beweegt. Als je onzeker bent of bang bent om te vallen vanwege een balansstoornis, kan een oefengroepje bij de fysiotherapeut je over die eerste drempel helpen.”

Wat is DBS? Kan dat uitkomst bieden voor alle parkinsonpatiënten?

“DBS is diepe hersenstimulatie. Het is een afkorting van ‘Deep Brain Stimulation’. Tijdens een hoofdoperatie worden twee elektroden in de hersenen geplaatst die elektrische pulsen naar de diepe hersenkernen sturen. Deze manier van elektrisch stimuleren leidt tot blokkering van de signalen die de motorische klachten bij de ziekte van Parkinson veroorzaken. Het is niet voor iedereen weggelegd: patiënten moeten cognitief goed functioneren en mogen geen balansstoornis hebben. We passen deze techniek toe als mensen niet meer uitkomen met hun medicijnen of als het trillen niet op de medicatie reageert.”

Denk je dat parkinson ooit zal verdwijnen?

“Ik hoop het. We hebben in de afgelopen twintig jaar heel veel ontdekt over de ziekte en de mogelijkheden om symptomen te bestrijden. Maar we weten nog steeds niet hoe de ziekte precies ontstaat of hoe het komt dat de een wél parkinson krijgt en de ander niet. Ik vermoed dat het nog een hele tijd duurt voordat we zover zijn. Nu zie ik vooral mensen die de ziekte al hebben. Ik hoop dat ik het tijdens mijn carrière nog mee mag maken dat we de ziekte kunnen voorkomen en genezen.”

Dr. Lucille Dorresteijn is neuroloog in het Medisch Spectrum Twente.